Rahim AGAMALIYEV (*)
BAŞLANGIÇ VE ÜSTÜN YÖNLER
Azerbaycan’da eğitim stratejik öneme sahip ve üstün tutulan, toplum ve devletin gelişmesinin temelini oluşturan faaliyet alanı sayılıyor. Azerbaycan Cumhuriyeti’nde eğitim sistemi demokratik, lâik özelliğe sahiptir ve onun esasını millî ve uluslar arası değerler oluşturuyor. Tüm vatandaşlara 11 yıllık zorunlu genel orta eğitim görmek hakkı sağlanmıştır.
Eğitim hakkı, Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşlarının esas hakkıdır. Bu, Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasında ve Azerbaycan Cumhuriyeti “Eğitim Kanunu”nda tespit edilmiştir.
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası 42. maddesinde vatandaşların eğitim görmek hakkı şöyle tespit edilmiştir:
– Her bir vatandaş eğitim görmek hakkına sahiptir;
– Devlet, ücretsiz mecburi genel orta eğitim görmek hakkını sağlar;
– Devlet, eğitim sistemini kontrol eder;
– Devlet, maddî durumuna bağlı olmaksızın yetenekli kişilerin eğitimini devam ettirmesini garanti eder;
– Devlet, asgarî eğitim standartlarını belirler.
Azerbaycan Cumhuriyeti kesintisiz eğitim sisteminin kurulması politikasını gerçekleştiriyor. Herkes devlet standardı çerçevesinde eğitim görmek hakkına sahiptir. Ayrıca her bir vatandaşa kendi bilgi ve yeteneğini gerçekleştirmesi için gereken ortam sağlanıyor. Azerbaycan’da milliyet, din, ırk, dil, cins, yaş, sağlık ve sosyal durum, faaliyet alanı, yaşayış yeri ve politik görüşler gibi farklılıklara bağlı olmaksızın tüm vatandaşların eğitim görmek hakkına sahip olması garanti ediliyor. Vatandaşlar, eğitimin biçim ve çeşidini, okulun çeşidini seçmek konusunda serbestler.
EĞİTİM DİLİ
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin devlet dili Azerbaycan dilidir. Azerbaycan Cumhuriyeti Azerbaycan dilinin her bakımdan gelişmesini, vatandaşların konuştuğu diğer dillerin serbestçe kullanılmasını ve gelişmesini sağlar (21. madde).
Azerbaycan Cumhuriyeti okullarında esas eğitim dili, ülkenin devlet dili olan Azerbaycan dilidir. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasında (45. madde) Azerbaycan’ın her bir vatandaşı için kendi isteğine uygun olarak istediği dilde eğitim görmek, yaratıcılıkla uğraşmak, bilimsel araştırmalar yapmak hakkı tanınmıştır. Azerbaycan’da kimse ana dilini kullanma hakkından menedilemez.
EĞİTİMLE İLGİLİ BELGELER
Eğitimini tamamlamış ve yekun sınav ve diploma yazılarını başarıyla sonuçlandırmış mezunlara okul tarafından ihtisasını ve onun derecesini onaylayacak tek biçimli devlet belgesi sunulur. Eğitimle ilgili belge, çalışmaya başlamak ve yeni basamağa geçiş yapmak için esas belgedir. Takdim edilen eğitimle ilgili belgeler şunlardır: Şehadetname, diploma, meslekî usta diploması, “küçük uzman” kategorisi üzre diploma, bakalavr, master ve doktora diploması, ihtisasın artırılmasına ilişkin belge, yeniden yetiştirilmeye ilişkin diploma.
Azerbaycan Cumhuriyeti, Avrupa çapında yüksek eğitim alanında ihtisas derecelerinin karşılıklı tanınmasına ilişkin anlaşmaya katılmıştır.
EĞİTİM PROGRAMLARI
Azerbaycan’da eğitim sistemi aşamalı eğitim programları, eğitim müesseseleri şebekeleri, eğitim sisteminin yönetim organları ve eğitim öğretimle uğraşan diğer kuruluşlardan oluşmaktadır.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin tüm okullarında aşağıdaki eğitim programları uygulanıyor:
– Okul öncesi eğitim öğretim programları;
– Genel eğitim öğretim programları;
– Meslek eğitim öğretim programları;
Genel eğitim öğretim programları ilköğretim ve genel orta eğitim programlarından oluşmaktadır. Meslek eğitim programları aşağıdakilerden oluşmaktadır:
1)Meslek eğitim programları;
2)Orta ihtisas eğitim programları;
3)Yüksek meslek eğitim programları;
4)Yüksek eğitim sonrası eğitim programları.
Eğitim programlarının hazırlanması, onaylanması ve gerçekleştirilmesi sırasında tekmilleştirmenin yapılması için “yukarıdan aşağıya doğru fonksiyonların paylaştırılması” ve “en son yöntemlerin uygulanması” prensipleri esas alınıyor. Alternatif programların uygulanması yöntemlerine geçiş, zamanın talebi olarak gündeme geliyor.
SİSTEMİN YAPISI
Eğitim Kanununa uygun olarak Azerbaycan’da eğitim sisteminin yapısı aşağıda gösterildiği gibi belirlenmiştir:
– Okul öncesi eğitim;
– Genel eğitim:
a)İlk eğitim;
b)Esas(tam olmayan orta) eğitim;
c)Genel orta eğitim.
– Meslek eğitimi:
a)Teknik meslek eğitimi;
b)Orta ihtisas eğitimi;
c) Yüksek ihtisas eğitimi.
Bunun dışında eğitim sistemi yapısına diploma sonrası eğitim de (staj yapmak, ordinaryus, lisans üstü, üst lisans, okul dışı eğitim ve öğretim, serbest eğitim, ihtisas artırma ve elemanların yeniden yetiştirilmesi vs.) dahildir.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nde devlet ve gayr-ı devlet biçimli, ücretli veya ücretsiz okullar faaliyet gösteriyor. Devlet, tüm eğitim müesseselerinin haklarının savunmasını garanti eder.
OKUL ÖNCESİ EĞİTİM ÖĞRETİM
Azerbaycan Cumhuriyeti’nde eğitimin temelini okul öncesi eğitim oluşturmaktadır. Devlet, çocukların eğitilmesini, sosyal savunmasını ve finanse edilmesini garanti eder.
Okul öncesi eğitim müesseselerinin yapısı şöyledir:Yeni doğmuş çocuk evi, kreş, ana sınıfı, kreş-ana sınıfı, yatılı çocuk yurdu, çocuk evi, akıl ve fiziksel açıdan geri kalmış çocuklar için okul öncesi eğitim müesseseleri.
Çocuklar, okul öncesi eğitim müesseselerine ebeveynlerinin veya onların yerindeki kişilerin isteği üzerine alınıyorlar.
Okul öncesi eğitim alanında esas gelişme perspektiflerini şöyle sıralayabiliriz:
– Okul öncesi eğitim ve öğretim programlarını hazırlamak;
– Azerbaycan Cumhuriyeti okul öncesi eğitim müesseseleri şebekesini “tek merkezden yönetilmek” prensibi esasında tekmilleştirmek, mevcut şebekenin muhafaza edilmesi için tüm imkânlardan yararlanmak;
– Şebekenin ekonomik ve maddî-teknik teminatı, bu aşamanın yüksek derecede finanse edilmesi amacıyla yeni yöntemler uygulamak;
– Okul öncesi eğitim ve öğretimin hukukî temelini oluşturmak;
– Eğitim ve öğretimin konusunu yenileştirmek, eğitim süresini çağdaş yöntemlere uydurmak, son hedefe gereğince ulaşmak amacıyla sürece katılanların bağımsızlığını genişletmek;
– Devlet eğitim standartlarını hazırlamak, onaylamak ve ona uygun faaliyet gösterilmesini sağlamak;
– Elit okul öncesi eğitim müesseseleri kurmak;
– “Aile-okul öncesi eğitim müessesesi”,“okul öncesi eğitim müessesesi-aile”,“eğitim veren-eğitim gören” yöntemlerini uygulamak, ebeveyn-aile ile ilgili işleri düzenlemek, ferdin okul öncesi yaş döneminde özel gelişme aşamasından geçiş seviyesini yükseltmek;
– Her türlü ihtiyacı karşılamak;
– Okul öncesi eğitim şebekesi çalışanlarının hazırlık seviyesini yükseltmek, onları ihtisas artırmaya ve yeniden yetiştirilmeye teşvik etmek;
– Eğitim ve öğretim sürecinde yeni yöntemlere geçiş, deneyimler yapmak, yenilikleri uygulamak, olumlu sonuçlara varmak ve onları geniş alanda uygulamak.
GENEL ORTA EĞİTİM
Eğitim Kanununa uygun olarak Azerbaycan Cumhuriyeti’nde orta eğitim 3 aşamadan oluşmaktadır:
1) İlk eğitim(1-4. sınıflar);
2) Esas (tam olmayan orta) eğitim (5-9. sınıflar);
3)Genel orta eğitim(10-11. sınıf).
3. aşamayı bitirenler genel orta eğitim görmüş sayılıyorlar. İlk eğitim 6 yaştan başlıyor. Azerbaycan Cumhuriyeti’nde genel orta eğitim herkes için zorunludur.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nde 4422 orta genel eğitim okulu faaliyet göstermektedir. Bunlardan 524’ü ilk, 969’u tam olmayan orta (esas) ve 2929’u orta okuldur. Bu okullarda 1460,0 bin öğrenci eğitim görmektedir, 158.249 öğretmen, eğitim öğretimle uğraşıyor.
Genel eğitim okulları“Eğitim Kanunu”nda belirlenmiş olan eğitim prensiplerinin gerçekleştirilmesinden, çocukların yaş, cins ve özelliklerine uygun eğitim öğretim sürecinin düzenlenmesinden, onların sağlıklarının korunmasından, derslerin kaliteli bir şekilde benimsetilmesinden, öğrencilerin yeteneklerinin geliştirilmesinden dolayı sorumludur.
Buna uygun olarak genel orta eğitimin gelişmesinin aşağıdaki üstün yönleri öngörülmüştür:
– İlk, esas ve orta eğitim aşamasını kapsayan devlet eğitim standartlarını belirlemek ve uygulamak;
– Öğrencilerin benimsedikleri bilgileri değerlendirmek ve bilgilerin seviyesini kontrol etmek sistemini geliştirmek;
– Eğitim çeşitli şekillerinin gelişmesini sağlayacak ortam oluşturmak;
– İlk, esas ve orta eğitim aşamalarının gelişme programlarını işleyip hazırlamak;
– Yeni teknolojiden yararlanarak eğitim araç gereç takımlarını hazırlamak;
– Genel orta eğitim müesseseleri çalışanları için periyodik pedagojik yayınları tekmilleştirmek ve genişletmek;
– Yetenekli öğrencilerin ve akıl açısından geri kalan çocukların özel programlar üzre genel orta eğitim görmesine yardım etmek;
– İstihsalattan ayrılmadan genel eğitim gören vatandaşların eğitimini konu ve yapı bakımından yenileştirmek;
– Orta genel eğitim müesseselerinin maddî-teknik temelini korumak ve geliştirmekle ilgili tedbirler almak;
– Ülkede savaşın acı sonucu olarak öksüz kalmış çocukların ve şehit ailelerinin eğitime duydukları ihtiyacı tamamiyle karşılamak, piyasa ekonomisine geçişle ilgili olarak vatandaşların ağır ekonomik durumlarını göz önünde tutarak çocuk evlerini, yatılı okul ve özel okullar şebekesini genişletmek;
– Daimi ikâmet yerini mecburen terketmiş göçmen, kaçkın ve şehit çocuklarının, malüllerin eğitim görmesi amacıyla devlet himayesinde bulunan eğitim müesseselerine avantajlar sağlamak;
– Her türlü ihtiyacı karşılamak;
– Uluslar arası tecrübeyi öğretmek, bölge koşullarına uydurmak, uygulanabilir, olumlu sonuçlar elde etmek.
MESLEK EĞİTİMİ
Meslek liselerinde eğitim gören öğrenciler meslek eğitimi görmenin yanısıra 3-4 yıl içinde orta eğitim de görüyorlar. Meslek okulları devlet siparişi, aynı zamanda müessese, kuruluş ve ayrı ayrı vatandaşlarla imzalanmış olan kontratlar esasında faaliyet gösteriyor. Bahse konu olan mezunlarına öğretilen ihtisasa uygun olarak değişik kategorili “usta” işçi ihtisası veriliyor. Bununla ilgili olarak onlara devlet belgesi olarak diploma veriliyor. Meslek okullarında vatandaşlara devam ederek öğrenim görmek ve akşam öğretim teklif ediliyor.
Eğitim Bakanlığı sisteminde 69 meslek okulu ve 48 meslek lisesi faaliyet gösteriyor, burada 26 bin gence eğitim veren 5,7 bin öğretmen ve mühendis-öğretmen çalışıyor.
Meslek okullarında 125 ihtisas üzre işçi eleman yetiştiriliyor. Ülke çapında işçi elemanların sayısı1997 yılına oranla 40 bin kişi, 1986 yılına oranla 55,5 bin kişi kadar azalmıştır. İş bulmakla ilgili göstergelerde de düşüş söz konusudur.
Ülke ekonomisinin yapısının değişmesi meslek eğitimi alanında da değişiklikler yapmayı gerektiriyor. İşçilere duyulan ihtiyacın değişmesi ise işçi ihtisaslarının listesine yeniden bakmayı zorunlu ediyor. İstihsal sektöründe görülen değişiklikler eğitim sektöründe yansıtılmalıdır.
Meslek eğitiminde yeni eğitim metotlarından yararlanma amaca yönelik sayılmaktadır. Bu zaman derslerin iyi bir şekilde benimsenilmesinin değerlendirilmesinde eğitim görenin“tepkisinin” değerlendirilmesinden oluşan münasebetten, eğitim süreci ile eğitim müessesesinde yürütülen işin verimliliği arasındaki ilişkiye dayanan bilginin yeni, daha gelişmiş değerlendirme usullerine geçilmesi öngörülmektedir.
Bu açıdan birbiriyle alakalı bir şekilde gerçekleştirilen“Müesseseler Kanunu”, “Girişimcilik Kanunu” ve “Eğitim Kanunu”na büyük önem verilmelidir. Tek sistemde adı geçen üç kanunun birlik oluşturması, gerçek anlamda “istihsalat-eğitim” ve “eğitim-istihsalat” programlarının kullanmasına ve olumlu sonuçların elde edilmesine götürüyor.
ORTA İHTİSAS EĞİTİMİ
Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı sistemi içinde 38 orta ihtisas eğitimi meüssesesi, 5 kolej faaliyet göstermektedir. Bu okullarda 19,5 bin öğrencinin eğitimliye 3,2 bin öğretmen uğraşıyor.
Eğitim Bakanlığı dışında 8 Bakanlık, komite, birlik, idare yanında 37 orta ihtisas eğitim müessesesi eğitim faaliyeti göstermektedir. Genel olarak ülkede 75 orta ihtisas okulu mevcuttur (3 orta ihtisas okulu özel eğitim müessesesidir), burada 279 ihtisas üzre uzman yetiştiriliyor.
Orta ihtisas eğitimi kesintisiz eğitim sisteminin bir parçası olup iki önemli meseleyi:
– Sayı bakımından daha çok kategoriden olan uzmanlar yetiştirmeyi; ve
– Onların aynı zamanda genel mecburi eğitim görmelerini kapsar.
Orta ihtisas eğitimi müesseselerini mükemmel hâle getirmek stratejisi ülke ekonomisinin ve sosyal alanın gelişme tahminlerine dayanıyor ve aşağıdaki prensiplere göre gerçekleştirilmesi uygun bulunuyor:
– Orta ihtisas eğitimi görmüş uzman yetiştirilmesi programını düzenlemek ve tekmil hâle getirmek;
– Taleplere uygun eğitimin konu ve kalitesinin rolünü arttırmak;
– Devlet standartlarını hazırlamak, onaylamak ve onlara uymak;
– Yeni eğitim metot araçları ve program materyalleri hazırlamak;
– Şebekeyi ve bağlılık prensiplerini tekmil hâle getirmek ve esas amaca uydurmak;
– Orta ihtisas eğitimi müesseselerinin akreditesini ve izin sisteminin yasal temelini sağlamak.
Orta ihtisas eğitimi şebekesinde bulunan teknik okulların kolej statüsü kazanması için en azından:
– Profesyonel öğretim elemanlarının mevcut olması;
– Yeterince gelişmiş olan alt yapı;
– Eğitim sürecini düzenleyecek eğitim metot ve yasal evraklar paketi;
– Gerekli öğrenci kontenjanı sağlanmalıdır.
YÜKSEKİHTİSASEĞİTİMİ
Yüksek eğitim görmüş uzmanların yetiştirilmesi, eleman sayısı ve alt yapıya bağla olarak tek basamaklı, iki basamaklı ve üç basamaklı yüksek okullarda gerçekleştiriliyor. Eğitim süresi, çeşitli basamaklarda Eğitim Bakanlığı tarafından onaylanmış olan eğitim plânlarına dayanılarak belirleniyor.
Eğitim Bakanlığı sisteminde 18 yüksek okul ve 6 yüksek okul şubesi faaliyet göstermektedir. Devlet yüksek okullarında 110 bin öğrenci öğrenim görmektedir. Yüksek okulların eğitim sürecine 11 bin profesör, doçent ve öğretmen katılıyor.
Yüksek okul reformlarının gerçekleştirilmesi aşağıdaki yönler üzre sınıflandırılabilir:
– Ülke yüksek okul sisteminin dünya yüksek eğitim sistemine entegrasyonunu sağlamak;
– Kabul edilmiş olan devlet standartlarına uygun uzman hazırlamak;
– Emek pazarının taleplerinin yanısıra öğrencilerin ilgi ve ihtiyacına uygun olarak eğitim programlarını zaman zaman yenilemek ve buna dayanarak eğitimin konu, şekil ve usullerini bireyleştirmek;
– Sosyal bilimlerin eğitimi ve uygulanmasının kabul edilmiş olan konsepsiyon esasında yürütülmesini sağlamak;
– Eski sosyal bilimler kürsüsü öğretmenlerinin seviyesini geliştirmek ve sosyal bilimler üzre uzmanların yeni kuşağını yetiştirmek;
– Eğitimin verimliliğini yükseltmek ve bireyselleştirmek, enformasyon teknolojilerini uygulamak, öğrencilerde bilgiye sahip olma alışkanlığını geliştirmek;
– İlmî bilgilerin ve sosyal deneyimin şimdiki durumuna uygun düşen eğitim literatürü ve ders kitapları hazırlamak ve yayınlamak;
– Pedagojik eleman yetiştirilmesini, tekmilleştirilmesini ve onların işe yaratıcılıkla ilgi göstermesini sağlamak, öğretmen ve bilimsel elemanların kültürel-eğitim ve meslek-ihtisas seviyelerinin, faaliyetinin kalitesinin yükseltilmesi için ekonomik ve manevî ilgiyi kuvvetlendirmek, yüksek eğitim, diploma sonrası eğitim ve ilâve ihtisas eğitimi okullarının yanısıra öğretmenlerin yüksek eğitim ve orta ihtisas eğitimi alanındaki tasarı ve uluslar arası programlara, yabancı ülke yüksek okullarının eğitimi sürecine ve bilimsel araştırmalarına katılmalarını genişletmek, yabancı ülke üniversite profesörlerinin ülke yüksek okullarının eğitim sürecine katılmasını sağlamak;
– Yüksek okullarda bilim ve teknolojinin üstün istikâmetleri üzre bilimsel okul kurarak onların bilimsel araştırma yapmakla ilgili faaliyetinin verimliliğini yükseltmek;
– Yüksek okulların akademi ve branşlar üzre ilmî kurumlar ile birleştirilmesi yoluyla bölgesel bilim-eğitim merkezleri kurmak, bilimsel araştırmaların sonuçlarını uygulamak için yeni devlet ve özel eğitim-istihsalat bölümleri kurmak;
– Yüksek okulların akademi bağımsızlığını genişletmek, yüksek eğitim ve ilâve ihtisas eğitimi okullarını lisansa bağlamak, tasnif ve akreditesi üzre ortak kurallar hazırlayarak uygulamak;
– Bütçeden finanse edilmede ve ekonomik teşvikte sosyal bilimler, doğa bilimleri ve teknik bilimler ve faaliyet çeşitleri alanlarının yeni, gelişmiş yönleri üzre uzman yetiştiren yüksek okullar tercih etmek;
– Uzman yetiştirmenin kalitesini yükseltmek için uluslar arası tecrübeden yararlanmak, yüksek okulun ilmî-teknolojik kapasitesini muhafaza etmek ve zenginleştirmek, öğrenci, master, stajör ve ilmî-pedagojik elemanların devletler arasıyüksek okul düzeyinde uluslar arası mübadelesini yapmak, kontrat esasında yabancı ülkeler için uzman yetiştirmeyi genişletmek, uluslar arası haberleşme ve iletişim sistemine katılmak, yüksek okulları eğitim alanında uluslar arası ticarî ve yenilenme faaliyetine celbetmek, yabancı diller öğreniminde çağdaş teknolojiyi uygulamak;
– Yüksek eğitim, diploma sonrası eğitim ve ilâve ihtisas eğitimi hakkında belgeler hazırlamak, onaylamak, yüksek eğitim, diploma sonrası eğitim ve ilâve ihtisas eğitimi alanında uluslar arası tasarı ve programlar hazırlayıp uygulamak;
– Bütçe ve bütçe dışı parayı celbetmek hesabına yüksek okulların sosyal kültürel alt yapılarını geliştirmek;
– Ücretli eğitim, danışma ve diğer hizmet sistemlerini kurmak ve geliştirmek;
– Çeşitli seviyelerde ihtisas ve eğilimler üzre yüksek eğitim tahminleme mekanizmasını hazırlamak;
– Yüksek eğitim, diploma sonrası eğitim ve ilâve ihtisas eğitimi alanında ortak haberleşme sistemi ve veri bankası kurmak;
– Vatandaşların ve müesseselerin çeşitli mesleklere ilgisi, emek pazarında bu mesleklere duyulan ihtiyaç, çeşitli yüksek okullarda eğitim hizmetlerinin kalitesi hakkında ortak haberleşme sistemi (bankası) kurmak.
DİPLOMA SONRASI EĞİTİM
İHTİSAS ARTTIRMA VE YENİDEN YETİŞTİRİLME
Diploma sonrası eğitim sistemi, yönetici ve pedagojik elemanların ihtisasının arttırılması ve onların yeniden yetiştirilmesi şeklindeki eğitimi ihtiva ediyor. İhtisas arttırma ve elemanların yeniden yetiştirilmesi müesseseleri aşağıdakilerdir:
– Yüksek okulların ihtisas arttırma ve yeniden yetiştirilme fakülteleri,
– Temel kürsüler;
– Bölgesel temel kürsüler;
– Enstitüler (Bakü, Nahçıvan, Gence, Petrol Akademisi);
– Baş Enstitüsü ve onun şubeleri.
Her yıl yaklaşık 40 pedagojik eleman kısa ve uzun vadeli ihtisas kurslarında eğitim görüyor. Son yıllarda elemanların yeniden yetiştirilmesi sisteminin çevresi gelişmiştir. Burada daha önce alınan ve yeniden alınacak eğitimler üzere programlar arasındaki farklılıklar zemininde hazırlanan özel eğitim programları uygulanıyor. Bilimsel açıdan esaslandırılmış farklı yöntemler kullanılıyor. Bu alanın başarılı faaliyeti pedagojik elemanlara olan ihtiyacın daha dinamik şekilde karşılanmasına imkân sağlıyor.
Eğitim müesseselerinin pedagojik elemanlara olan cari ve perspektif ihtiyacı özel matematik formüllerin uygulanması yöntemiyle hesaplanmaktadır.
Diploma sonrası eğitimin genel kesintisiz eğitim sistemindeki özelliklerinin ve toplum içindeki rolünün anlaşılmasını şarta bağlayan içeriğinin konseptüel olarak anlaşılması aşağıdaki dört esas faktörün detaylı tahliline dayanıyor:
– İktisadî ve sosyal kalkınmada, toplumun gelişmesinde, ekonomi, bilim ve kültür alanında uzman ve yönetici elemanların entelektüel ve manevî potansiyellerinin üstünlükleri (daimî faktör);
– Gerek üretimde, gerek toplum içerisinde meydana gelen değişikliklerin yükselmekte olan dinamiğine ilişkin elemanların yenileştirilmesi talebi (geçici faktör);
– Elemanların deneyimlerinin, amaçlarının, ihtiyaçlarının ve sosyal değerlerinin özellikleri (daimî faktör);
– Öğrencilerin eğitim faaliyetinin organize edilmesinin, uzmanların meslek faaliyeti şekillerine yakın bir şekilde görülen eğitimin, bilim ve üretimin entegrasyon süreçleri ve diploma sonrası eğitim sisteminin devletin bilim sektörü fonksiyonlarının bir kısmının üstlenilmesi.
Sürecin Yasallaştırılması
Müessesenin sınıflandırılması, devlet eğitim stndardının taleplerine uygun olmakla müessesesinin faaliyetine verilen komple değerdir. Eğitim müessesesinin tasnif edilmesinin içerik ve amacı, eğitim ve öğretimin seviye ve kalitesinin devlet eğitim standartına uygun olup olmadığını belirlemekten ibarettir.
Devlet akreditesi, eğitim müessesesinin statüsünün devlet tarafından gerçekleştirilen eğitim programının yönlendirme seviyesine uygun olarak, onun tipi, şekli ve kategorisi, uzmanların yetiştirilme seviyesinin devlet standartlarına uygun olup olmamasıyla muayyen ediliyor.
Müessesenin lisanslaştırılması, eğitim müessesesine eğitim faaliyeti yapmak hakkının verilmesi için programın belirlenmesi ve buna esasen özel sertifikanın verilmesi prosedürüdür. Azerbaycan Cumhuriyetinde mülkiyet şekline bağlı olmaksızın bütün eğitim müesseselerinin lisanslaştırılması hükûmet tarafından onaylanan özel Esasnameye uygun olarak Eğitim Bakanlığınca gerçekleştiriliyor.
Nostrifikasyon, alınmış olan devlet eğitim belgesinin eğitimin uygun aşamadaki içeriğine uygunluğunu tespit eden bir prosedürdür.
Eğitim Sisteminin Yönetilmesi
Yönetim çeşitli özelliklere sahip mükemmel bir sistemin fonksiyonunun bir bölümü olarak, onun bazı yapılarının korunmasını, faaliyet rejimini, program ve amaçlarını başarıyla gerçekleştirmeyi temin ediyor.
Eğitimi yönetmek için devlet kuruluşları ve toplumsal öz yönetim kuruluşları sistemi oluşturuluyor. Bu kuruluşlar eğitim mevzuatında belirtilmiş olan yetki çerçevesinde çalışıyor ve kanuna aykırı olmayan kurallarla teşebbüslerde bulunuyor. Eğitimin yönetilmesi Eğitim Kanunu, uygun mevzuat ve eğitim müesseselerinin tüzük ve programlarıyla dengeleniyor ve uluslar arası tecrübeye dayanıyor.
Azerbaycan Cumhuriyeti Hükûmeti, Eğitim Bakanlığı ve yerel eğitim kuruluşları eğitim sisteminin yönetilmesinin esas sübjeleridir.
Eğitim müesseselerinin yönetilmesine yerel devlet kuruluşları, ilgili bilimsel-pedagojik topluluklar, meslek-yaratıcılık birlikleri, cemiyetler, toplumsal-politik kurum ve toplum da iştirak ediyor.
Yönetim sürecinde Eğitim Bakanlığının misyonu aşağıdaki yönler üzre genelleştirilebilir:
– Eğitim sisteminde en önemli problemlerin belirlenmesi, onların çözümlenmesinin önemlilik derecesinin yanısıra tahlil ve tahmin için meseleler çevresinin muayyen edilmesi;
– Sürecin düzenli bir şekilde gerçekleştirilmesi ve kalitenin iyileştirilmesi için sistemin yasal belgelerle temin edilmesi;
– Tahlil ve tahminin gerçekleştirilmesi, sonuçların kararı alan memurlar grubuna sunulması;
– Eğitimle ilgili millî stratejik programın hazırlanarak gerçekleştirilmesi ve millî eğitim standartlarının tertip edilmesi;
– İstatistiğin ve tahminin yapılması ve dahil olan göstergelerin denetlenmesi;
– Yöntemsel hizmetlerin yapılması, herkesin onlardan yararlanmasının temin edilmesi;
– Diğer sektör ve devletlerle devamlı ilişkilerin kurulması ve onların geliştirilmesi;
– Yerel eğitim şubelerine ve eğitim müesseselerine her türlü yardım yapılması, onların eğitim plân ve programları, ders kitapları ve eğitim materyallerinin stratejisi hakkında ileri sürülmüş olan yeni görüş ve tekliflerle tanıştırılması;
– Yenilik deneyimlerinin yapılması ve olumlu sonuçların sağlanması, onların desteklenmesi ve geniş çapta uygulanması;
– Bütün sistem hakkında bilgi toplanması, özel veri bankalarının kurulması, sapmaların belirlenerek kısa vadede giderilmesi;
– Eğitim sektörünün öncelikle finanse edilmesinin (özel ve devlet) sağlanması; sisteme yatırımlar yapılması için etkin tedbirlerin alınması;
– Eğitim sistemi iştirakçilerinin sosyal savunması;
– Vatandaşların kesintisiz eğitime celbedilmesi, yaşlıların eğitim görmesinin daim organize edilmesi, herkese eğitim görmek hakkı temin edilmesi;
– Yönetimde merkezden uzaklaşma ilkelerinin ve usullerinin ve diğer çağdaş mekanizmaların uygulanması;
– Eğitim müesseselerinin alt yapısının sürekli iyileştirilmesi, her türlü ihtiyacın karşılanması.
Bakanlıkça gerçekleştirilen çalışmalar aşağıdaki amaçlara hizmet ediyor:
– Eğitim Bakanlığı, yerel eğitim şubeleri, eğitim müesseseleri, veliler, toplum, özel sektörün, hükûmet ve gayr-ı hükûmet kuruluşlarının (ülkenin eğitim sisteminin stok ve üretim objeleri alanında öncelikli olması kapsamında) sorumluluk ve amaçları, onların rolünün muayyen edilmesi yoluyla merkezden uzaklaşma sürecinin desteklenmesi;
– Eğitim sisteminin çeşitli basamaklarının iştirakçileri arasında karşılıklı ilişki ve onların bu sürece gereğince iştirak seviyesinin yükseltilmesi, kalitenin iyileştirilmesi ve öncül memurlarla onların yurt dışındaki meslektaşları arasında kurulmuş olan ilişkilerin iyileştirilmesine ortam oluşturulması;
– Eğitim sisteminde esas görevlerin gereğince yerine getirilmesi için uygun yönetim, alt yapı ve teknik imkânların sağlanması;
– Son yeniliklerin ve elde edilen gelişmiş tecrübenin uygulanması için yabancı ülkelerden çeşitli meslektaşların celbedilmesi;
– Bilgi bankası, tahlil sistemleri, irtibat kanalları ve gelişme mekanizmasının güçlendirilmesi yoluyla eğitim sisteminin gelişmesi işine sürekli yardım yapılması;
– Destek imkânının oluşturulması ve gelişme problemlerinin öğrenilmesi;
– Nihai amaçlara yeterince ulaşmak için bütün imkânların seferber edilmesi.
Eğitim sisteminin yönetilmesine Bakanlığın danışman kuruluşları-Bakanlık Yönetim Kurulu, Rektörler Konseyi, pedagojik yayın organları da iştirak ediyor. Bakanlığa bağlı Eğitim Problemlerinden Sorumlu Bilimsel-Metodik Merkez okullarının eğitici ve yöntemsel teminatını gerçekleştiriyor. Azerbaycan Bilimsel Araştırma Pedagoji Bilimler Enstitüsü faaliyet gösteriyor. Bu enstitü eğitimin konusunun iyileştirilmesi, yenileştirilmesi alanında büyük rol oynuyor, pedagojik bilimler alanında temel araştırmalar yapıyor. Yerel eğitim kuruluşları ve şubeleri nezdinde “Eğitim Konseyleri”, eğitim müesseselerinde ise bilimsel ve pedagojik konseyler faaliyet gösteriyor.
YAŞLILARIN EĞİTİMİ
Azerbaycan ekonomisi, pazar ilişkilerine geçiş dönemini yaşıyor, yani plânlı ekonomi yerine pazar ekonomisi geçiyor. Tabii ki üretim sürecine katılan ve devletin gelişiminin teminatçıları olan yaşlılar, eğitim sürecine daha yoğun ve etkili şekilde katılmalıdırlar. Bu, onların yaratıcılık imkânlarının önemli şekilde genişletilmesine, onun üretim gücünün arttırılmasına olanak sağlıyor.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nde eğitim gören yaşlılar başlıca olarak dört gruba bölünüyor:
– Diploması olan ve çalışan kişiler;
– Diploması olan, fakat çalışmayan kişiler;
– Çalışan, fakat diploması olmayan kişiler;
– Çalışmayan ve diploması olmayan kişiler.
Yaşlıların öğretiminde mevcut olan problemler 5 gruba ayrılabilir (yaşlılar arasında öğrenim görmüş olanların yaygın olması, kadınların imkânlarının genişlendirilmesi, istihdam alanında bunalım, değişiklik ve birlik, dünya kültürü).Bu açıdan aşağıdaki meselelerin çözümlenmesi daha önemlidir:
– Yaşlıların öğretim şekilleri ve yöntemleri ve bunların genişletilmesi;
– Enformasyon teminatı;
– Yatırımların arttırılması ve ekonomik meseleler;
– Aksi merkezleşme esasına dayanarak plânlamanın gerçekleştirilmesi;
– Toplumda somut koşulların sağlanması;
– Yaşlıların eğitimiyle ilgili uzmanların çalışma koşulları;
– Değişen emek pazarı;
– Tüm vatandaşların eşit şekilde açık öğretim sistemleri ve yeni enformasyon teknolojilerinden yararlanması;
– Yaşlıların öğretimine katılanların yetiştirilmesi ve bunların meslekî deneyimlerinin arttırılması;
Yaşlıların öğretiminde “harekete davet” istikâmeti de bugün çok önemlidir. Bu anlamda aşağıdakilerin gerçekleştirilmesine büyük ihtiyaç duyulmaktadır:
– Değişik bakanlıkların, özel sektörün, toplulukların ve öğretim alanlarının iş birliği çerçevesinde yaşlıların öğretimine maliye sağlanmasına yardımcı olmak;
– Uluslar arası iş birliğini pekiştirmek, yaşlıların öğretimi alanında bölgesel ve evrensel şebekeleri genişletmek;
– Yaşlıların öğretimini gerçekleştiren öğretim kadrosunun yetiştirilmesini geliştirmek, bunların meslekî ihtisaslarını ve dinamik şekilde yeniden yetiştirilmelerini sağlamak;
– Yaşlılar öğretimini gerçekleştiren öğretim merkezlerinin şebekesini genişletmek; meslek okullarında, orta ihtisas okullarında ve yüksek okullarda bu faaliyetlerin yürütülmesi için gerekli hukukî temel oluşturmak.
MALİYE
Azerbaycan’da öğretim sistemi öncelikle maliye sağlanan stratejik alan sayılıyor. Bu zaman devlet onun maddî ve teknik temelini ve diğer göstergelerinin devlet standartlarına uygun olması hattını üstün tutuyor. Öğretim müesseselerinin başlıca maliyet kaynağı bütçedir.
Öğretime maliye sağlanmasının ilâve kaynakları şunlardır:Bakanlık, müessese ve teşkilât ayrı ayrı vatandaşlar tarafından elemanların hazırlanması, yeniden hazırlanması ve ihtisasının arttırılmasına ilişkin yapılan anlaşma esasında sağlanan maliye; eğitim ve terbiye müesseselerinin faaliyet ve hizmet göstermesi hesabına sağladığı gelir; devlet ve devlet dışı müessese, teşkilât, kurum, idare, ayrıca Azerbaycan vatandaşları ve yabancı vatandaşlar tarafından gönüllü olarak sağlanan maliye.
Eğitim Bakanlığına doğrudan doğruya bağlı bulunan öğretim müesseseleri, idare ve teşkilâtlar, ülke bütçesi hesabına maliyeleştirilir. Bu öğretim müesseselerine şunlar aittir: Üniversiteler, enstitüler, kolejler, teknik okullar, meslek okulları ve liseler, genel eğitim okulları, yatılı okullar, okul öncesi çocuk müesseseleri, okul dışı çocuk müesseseleri, okul dışı idareler, öğretim-metot teşkilâtları, ihtisas arttırma ve pedagojik elemanların yeniden hazırlanması enstitüleri, kültür ve öğretim idareleri, pedagojik basın.
Tüm genel öğretim müesseseleri, bölgelerdeki okul öncesi çocuk müesseseleri, yatılı okullar, okul dışı teşkilâtlar, öğretim yöntemleri merkezleri doğrudan doğruya bölge (şehir) eğitim şubelerine (müdürlüklerine) bağlıdır ve herhangi bir öğretmen müessesenin bulunduğu araziye bağlı olarak ilgili mahallî (bölge, şehir) bütçe hesabına maliyeleştirilir. Bölge (şehir) eğitim şubeleri ise, Eğitim Bakanlığı ve bölge (şehir) İcra Hakimiyetlerinin çifte tabiliğinde olarak yerli bütçe hesabına maliyeleştirilir. Bazı yüksek, orta ihtisas eğitim müesseseleri, meslek liseleri ve okulları, okul öncesi terbiye müesseseleri, diğer bakanlık, komite, baş idarelerin vb. tabiliğindedir ve ilgili bakanlıklar tarafından bütçe hesabına maliyeleştirilir.
Eğitim sisteminin maliyeleştirilmesi konusunda reformlardan bahsederken ilk önce artık dünya tecrübesinde uygulanan aşağıdaki öncelikli ekonomik tedbirler gerçekleştirilmelidir:
– Öğretim kontenjanının sayısına göre maliyeleştirilme;
– Devlet eğitim sistemi muhafaza edilmekle devlet dışı eğitim sistemini geliştirmek;
– Maliyeleştirmeye velidelerin ve diğer teşkilâtların gönüllü katılımı;
– Belli bir eğitim hizmeti için ücretlerin uygulanması;
– Eğitim ve terbiye müesseselerinde reformların gerçekleştirilmesi yoluyla eğitimin geliştirilmesi;
– Yerel hâkimiyet organlarının maliyesi hesabına değişik maliyeleştirme ilkelerinin uygulanması;
– Uluslar arası eğitim programlarına katılma;
– Yabancı yatırımların eğitim sistemine celbedilmesi;
– Eğitim ve terbiye müesseselerine yardım gösteren yabancı ve yerel müesseseler için vergi muafiyetlerinin uygulanması, onların ilgisinin bu işe çekilmesi;
– Gerçek gereksinim, ayrıca insanların meslek eğitimi görmesi doğrultusunda uluslar arası kurallara uygun eleman yetiştirilmesinin plânlanması, bu doğrultuda modern tahlil ve tahmin mekanizmalarının uygulanması vb.
DIŞ İLİŞKİLER
Eğitimin geliştirilmesi ve gerçekleştirilmesinde dış ilişkilerin pekiştirilmesi, yabancı ülkelerle iş birliği yapılması çok önemlidir. Son yıllarda bu ilişkiler çok geliştirilmiştir. Devlet, hükûmet, bakanlık seviyesinde birtakım anlaşma, deklarasyon, mukavele, protokoller vb. imzalandı. Bunların birçoğunda eğitim alanında karşılıklı efektif iş birliği ön görülmüştür ve bu sürekli bir şekilde geliştiriliyor.
Azerbaycan Cumhuriyeti 24 yabancı devlet, 14 uluslar arası ve kamu kuruluşuyla eğitim ilişkileri kurmuştur. Eğitim ilişkileri alanında 14 yabancı devletle ilgili mukaveleler, anlaşmalar, karşılıklı iş birliği hakkında protokoller imzalanmış, mutabakat sağlanmıştır. Azerbaycan vatandaşları14 yabancı devlette, yaklaşık 20 yabancı devletin 1800 vatandaşı ise Azerbaycan’ın değişik eğitim müesseselerinde eğitim görmektedir. Azerbaycan, dünyanın değişik ilkelerinde eğitimle ilgili düzenlenen uluslar arası konferanslarda, sempozyumlarda, toplantılarda bağımsız devlet olarak temsil olunmaktadır.
Cumhuriyetimizin eğitim sisteminin dış ilişkiler doğrultusunda faaliyetinin geliştirilmesi perspektifleri şöyle gruplaştırılabilir:
– Ortak bilimsel araştırma taslaklarının gerçekleştirilmesi;
– Gelişen ülkeler için uzmanların hazırlanması;
– Yabancı ortaklarla doğrudan doğruya ilişkilerin kurulması meselesinde yüksek okulların koordine edilmesi;
– Ekonomi için gerekli olan alanlarda yüksek okullarda millî elemanların yetiştirilmesi için yurt dışından yatırımların celbedilmesi;
– Eğitimin yönetilmesi, eğitim sistemi ve bu sistemde uygulanan en modern mekanizmaların öğrenilmesinde yabancı ülkelerin tecrübesiyle devamlı olarak yerinde tanışmak ve bu mekanizmaların bölgesel şartlara uygunlaştırılarak uygulanmasını sağlamak;