Dr. Neslihan AVCI (*)

Dr.Özlem ERSOY (**)

Özel gereksinimi olan çocukların erken teşhis ve tanısı günümüzde önemini kanıtlamış bir gerekliliktir. Çocuğun sorunu ne denli erken belirlenirse, gereksinimine uygun türde bir eğitim programına o kadar erken yaşta yerleştirilebilir. Özellikle, bireyin yaşamında büyük önem taşıyan erken çocukluk yıllarında eğitime başlama daha sonraki eğitim kademeleri için bir temel oluşturacaktır. Çocuğun daha geç dönemde, örneğin ilkokula başladığında, bir engele sahip olduğunun fark edilmesi gelişimi açısından çok önemli olan, erken çocukluk yıllarının iyi değerlendirilememesi anlamına gelmektedir.

Erken dönemde eğitimin özel gereksinimi olan çocuklara etkileri ile ilgili araştırmalar incelendiğinde; erken çocukluk eğitimi programlarına katılan bebeklerin katılmayanlara göre gelişimlerinin hızlandığı, bilişsel, sosyal ve dil becerilerinde artış olduğu, hatta fiziksel gelişimlerinin bile farklılaştığı görülmektedir (1). Böylece yaşamın ilk yıllarında verilen programlı ve sistematik bir destekle çocukların tüm kapasiteleri ortaya çıkarılabilmekte ve temel eğitim için alt yapı hazırlanmış olmaktadır (2).

Özel gereksinimi olan bireyler, eğitimlerinin hangi basamağında olurlarsa olsunlar kendilerini en az kısıtlayan bir çevrede eğitim alma temel hakkına sahiptirler (3). Bireyin ailesi ve akranlarıyla en fazla birlikte olabileceği ve aynı zamanda eğitim gereksinimlerinin en iyi şekilde karşılanabileceği ortam, o birey için en az kısıtlayıcı çevreyi ifade etmektedir (4). En az kısıtlayıcı çevre ise anlamını en iyi şekilde koşulları iyi düzenlenmiş entegrasyon ortamında bulmaktadır (5).

Eğitimde fırsat eşitliği ilkesi ve bireylerin kendileri için en az kısıtlayıcı çevrede eğitilmesi gerektiği görüşünden kaynaklanan entegrasyon; özel gereksinimi olan bireylerin, gereksiniminin tipine, derecesine ve kullanılacak kaynakların tanıdığı olanaklara bağlı olarak, mümkün olduğunca normal okul programlarına yerleştirilmeleri ve yaşıtlarıyla eşit eğitim koşullarında birlikte eğitilmeleri süreci olarak da tanımlanabilir (6).

Özel gereksinimi olan çocuğun gereksiniminin türü, derecesi ve sahip olduğu uyumsal davranış repertuarı çok önemli olmakla birlikte, engelli çocukların entegrasyon programına alınmaları için en uygun dönem okulöncesi yıllarıdır (7, 8).

Araştırmalar göstermektedir ki; okulöncesi dönemde entegrasyon, engelli ve normal gelişim gösteren çocukları pozitif tutumlar, etkileşim ve öğrenme yönünden olumlu yönde etkilemektedir. Her iki gruptaki çocuk da bu ortamda olumlu tutumlar geliştirmekte ve sosyal etkileşime girmektedir. Özel gereksinimi olan çocuğun dil gelişimi artmakta ve beceri gelişimi hızlanmaktadır(9, 10). Çocuğun gelişimi açısından kritik yıllar olarak adlandırılan okulöncesi yıllarında, bir okulöncesi eğitim kurumuna devam eden engelli çocuk; akranları arasında, öğrendiği yeni davranışları uygulama fırsatı bulabilecek, uygun sosyal davranışları geliştirmek için öğretmen ve akranlarını model alarak, toplumda bağımsız yaşam için gerekli becerileri geliştirebilecektir. Özel gereksinimli çocuk, entegre bir okulöncesi eğitim kurumunda potansiyelini azami olarak kullanabileceği, onu mücadeleye sevk eden modellerle bir arada olarak özel eğitim okulundan çok daha fazla ilerleme kaydedebilecek, akranları ile birlikte çeşitli etkinliklerde bulunduğu için kendine olan güveni artacak ve daha geniş bir topluluğa ait olarak olumlu benlik kavramı geliştirebilecektir (11).

Özel gereksinimli çocuğun, entegrasyon programına dahil edilmesi için, öncelikle ayrıntılı olarak değerlendirilmesi yani var olan performansının belirlenmesi ve onun için en az kısıtlayıcı eğitim ortamının ne olduğuna karar verilmesi gerekmektedir. Bu, normal gelişim gösteren çocuklarla sadece oyun bahçesini paylaşmadan tüm gün aynı sınıfı ve etkinlikleri paylaşmaya kadar giden farklı entegrasyon düzeylerinde olabilmektedir (12).

Herhangi bir düzeyde entegre olmasına karar verilen çocuğun ve normal gelişim gösteren çocukların entegrasyona hazırlanması ise dikkat edilmesi gereken diğer bir noktadır. Bu hazırlık; engelli çocuğun sosyal ve akademik beceriler yönünden belli bir düzeye getirilmesini, normal gelişim gösteren çocukların ise engelli çocuğu sosyal kabulleri ve olumsuz tutumlarını değiştirebilmeleri için bilgilendirilmelerini içermektedir. Zira, çocuklar arasında etkileşimi teşvik etmeyi amaçlamayan entegrasyonun başarısından söz edilemez. Normal gelişim gösteren çocuklarda tutum değiştirme çalışmalarında ise engelli çocuklar ile ilgili filmler, hikaye kitapları, grup tartışmaları ve engelli çocuklara ilişkin canlandırmalar etkili olmaktadır (13).

Başarılı bir entegrasyon için tüm bunlara ek olarak, öğretmenin, özel gereksinimli çocuklar ve entegrasyonları ile ilgili olumlu tutum, bilgi, beceriye sahip ve bu konuda istekli olması çok önemlidir (14, 15).

Engelli ve normal gelişim gösteren çocukların ailelerinin de entegrasyon için hazırlanması gerekmektedir. Bu, özellikle sürece verecekleri katkı açısından büyük önem taşımaktadır.

Bunların yanı sıra, özel gereksinimli çocuğun entegrasyon öncesi ve süresince bireysel olarak desteklenmesi gereklidir. Çocuk, birlikte olduğu akranlarının düzeyinde kalabilmesi ve özel yardıma gereksinim duyduğu becerileri kazanabilmesi için düzenli ve sistemli olarak destekleyici eğitim almalıdır. Bu destek, çocuğun gereksinimine uygun bir uzman tarafından okul içindeki politikalar, uygulamalar, sınıf aktivitelerindeki planlamalar, roller, sorumluluklar, bireysel karakter ve güçler düzeylerinde kaynak odada, özel eğitim merkezinde ya da Rehberlik Araştırma Merkezi’nde sağlanmalıdır. Ancak bu çalışmalar sırasında, çocukla ilgilenen diğer personele de danışılmalı ve onlarla işbirliği yapılmalıdır (16).

Entegre okulöncesi eğitim programı planlanırken bazı önemli noktalara dikkat edilmelidir. Program planlanırken gruptaki çocukların sayısı sınıfın büyüklüğüne göre belirlenmelidir. Sınıftaki engelli ve normal gelişim gösteren çocukların durumuna göre, eğitim ortamının düzenlenmesi yoluna gidilmelidir. Sınıfın alanının (sınıf büyüklüğü ve yerleştirilmesi açısından), mobilyaların, malzeme ve araç gereçlerin hem engelli hem de normal çocukların gereksinimlerine uygun şekilde planlanması uyarlama ve ilavelerin yapılması gereklidir (17). Düzenlenen çevre, çocukların deneyimlerini geliştiren ve genişleten nitelikte olmalıdır (18).

Etkinlik programının düzenlenebilmesi için engelli ve normal çocukların seviyelerinin belirlenmesi büyük önem taşımaktadır. Çünkü çocuklar aynı etkinlikte kendi seviyelerinde deneyim kazanmaktadırlar. Dolayısıyla program etkinliklerinin de her düzeydeki çocuğun katılabileceği şekilde dizisel olarak basamaklandırılması ve çocuklardan seviyelerine uygun bir katılım beklenmesi gerekmektedir. Örneğin; Dramatik oyun etkinliği planlanırken çocukların katılım seviyeleri şu şekilde olabilir: (Düşükten Yükseğe)

1. Bir nesne ile kendi başına oynar, giysileri giyer.

2. Akranlarının yakınında oynar.

3. Diğer bir çocuğun oyununda pasif rol alır.

4. Akranlarıyla birlikte, ancak etkileşim kurmadan paralel oyun oynar.

5. Nesneleri ya da koşulları paylaşarak, sözel ya da sözel olmayan etkileşimde bulunarak kooperatif oyun oynar.

6. Rol alarak dramatik oyuna katılır.

7. Çocuklarla bir dramatik oyun başlatır (19).

Ayrıca eğitim programı esnek, yani çocukların o anki ilgi ve gereksinimlerine göre gerekli uyarlama ve değişikliklerin yapılabileceği nitelikte olmalıdır. Ancak etkinliklerin çocukların tahmin edebileceği belirli bir sırası da olmalıdır. Bu durum esneklik görüşü ile çelişkili gibi görünmekle beraber çocukların etkinliklerin sırasını bilmesi kendilerini rahat hissetmeleri bakımından önemlidir.

Etkinlikler arası geçişler, çocukların ilgisini çekebilecek nitelikte planlanmalıdır. Bunun yanında etkinlikler, çocukların zevk alacağı eğlenebileceği şekilde düzenlenmelidir. Çocuklardan bir ürün oluşturmaları (tamamlamaları) beklenmemeli, etkinlikten zevk almaları ve o etkinlik sırasında kendilerini rahat hissetmeleri sağlanmalıdır. Yetenekleri önemsenmeden çocukların tüm çabaları ödüllendirilmelidir (20).

Sonuç olarak, özel gereksinimi olan çocukların okulöncesi dönemde normal sınıflara dahil edilmesi büyük bir zorunluluktur. Ancak, başarılı bir entegrasyon için yukarıda belirtilen koşulların dikkatle bir araya getirilmesi ve ilgili organizasyonların konunun uzmanı ve konu ile ilgili gelişmeleri takip eden profesyoneller tarafından yapılması gerekmektedir.

KAYNAKLAR

Antonak, R.F., ve Larivvee, B. (1995). Psychometric Analysis and Revision of the Opinions Relative to Mainstreaming Scale, Exceptional Children, 62 (2), 139-149.

Allen, K.E. (1992). The Exceptional Child: Mainstreaming in Early Childhood Education, New York: Delmar Publishers Inc.

Avcı, N. (1998). "Entegrasyon ve Entegre Sınıf Öğretmeni", Destek, 1 (1), s.20-24.

Baydık, B. (1997). "Özel Eğitimde Kaynaştırma ve Okulöncesi Kurumların Kaynaştırmadaki Önemi". Milli Eğitim, 136, s.27-29.

Booth, T. (1987). Integrating Special Education. Editor: Tony Booth ve Patricia Potts (Third Edition) Oxford: Basil Blackwell Ltd.

Burstein, N.D. (1986). "The Effects of Classroom Organization on Mainstreamed Preschool Children." Exceptional Children. 52 (5), 425-434.

Chandler, P. (1994). A Place for Me: Including Children With Special Needs in Early Care and Education Settings, Washington DC: NAEYC.

Civelek, A.H. (1990). Eğitilebilir Zihinsel Özürlü Çocukların Sosyal Kabul Görmelerinde Normal Çocukların Bilgilendirmelerinin ve ‹ki Grubun Resim-‹ş ‹le Beden Eğitimi Derslerinde Bütünleştirilmelerinin Etkileri, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Dickerson, M., ve Davis, M. (1981). The Developmental Approach: A Successful Way To Mainstream the Young Child, Childhood Education. September-October, 8-13.

Diamond, K.E., Hestenes, L.L., O’Connor, C.E. (1994). "Integrating Young Children With Disabilities in Preschool: Problems and Promise". Young Children, January. 68-75.

English, K., Goldstein, H., Shafer, K. ve Kaczmarek, L. (1997). "Promoting Interactions Among Preschoolers With and Without Disabilities: Effects of a Buddy Skills-Training Program". Exceptional Children, 63(2), 229-243.

Fuchs, D. ve Fuchs, L.S. (1994). "Inclusive Schools Movement and the Radicalization of Special Education Reform". Exceptional Children, 60(4), 294-309.

Havey, J.M. (1998). "Inclusion, The Law, and Placement Decision: Implication For School Psychologists". Psychology in the Schools, 35 (2), 145-152.

Hundert, J. ve Houghton, A. (1992). "Promoting Social Interaction of Children With Disabilities in Integrated Preschools: A Failure to Generalize". Exceptional Children, February, 311-320.

Jenkins, J.R., Odom, S.L., Speltz, M.L. (1989). "Effects of Social Integration on Preschool Children With Handicaps". Exceptional Children. 55(5), 420-428.

Kristensen, K., Baine, D., ve Thorburn, M.J. (1996). Gelişmekte Olan Ülkelerde Engelli Çocukların İncelenmesi ve Erken Eğitimleri. Çeviren: ?aban Dede. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.

Miller, R. (1996). The Developmentally Appropriate Inclusive Classroom in Early Education. New York: Delmar Publishers.

Roberts, C., Pratt, C., Leach, D. (1991). "Classroom and Playground Interaction of Students With and Without Disabilities". Exceptional Children. December/January, 212-224.

Rose, D.F., ve Smith, B.J. (1993). Preschool Mainstreaming: Attidute Barriers and Strategies for Adressing Them, Young Children, May, 59-62.

Salend, S.J. (1998). Effective Mainstreaming. New Jersey: Prentice-Hall Inc.

Sasso, G. ve Rude, H.A. (1988). "The Social Effects of Integration on Nonhandicapped Children". Education and Training in Mental Retardation, March, 18-23.

Souweine, J., Crimmins, S. ve Mazel, C. (1992). Mainstreaming ‹deas for Teaching Young Children, Washington: NAEYC.

Spodek, B., ve Saracho, O. (1994). Dealing With ‹ndividual Differences in The Early Childhood Classroom, New York: Longman.

Stafford, S.H., ve Green, V.P. (1996). Preschool Integration: Strategies for Teachers, Childhood Education, Summer. S.214-218.

Sucuoğlu, B. (1997). Erken Çocukluk Özel Eğitim Programları, Milli Eğitim, Sayı:136, Ekim-Kasım-Aralık.

Şahbaz, Ü. (1997). "Öğretmenlerin Özürlü Çocukların Kaynaştırılması Konusunda Bilgilendirilmelerinin Kaynaştırmaya ‹lişkin Tutumlarının Değiştirilmesindeki Etkililiği". Yüksek Lisans Tezi, Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Bolu.

Wade, B. ve Moore, M. (1992). Patterns of Educational Integration: International Perspectives on Mainstreaming Children With Special Educational Needs, Oxfordshire: Triangle.

Walker, H.M., ve Lamon, W.E. (1987). Social Behaviour Standarts and Expections of Australian and U.S. Teacher Groups, The Journal of Special Education, 21 (3), 56-82.

Wolary, M., ve Wilbers, J.S. (1995). Including Children With Special Needs in Early Childhood Programs, Washington: NAEYC.

(*)Gazi Üniversitesi Meslekî Eğitim Fakültesi Çocuk Gelişimi ve Okulöncesi Eğitimi Ana Bilim Dalı(**) Gazi Üniversitesi Meslekî Eğitim Fakültesi Çocuk Gelişimi ve Okulöncesi Eğitimi Ana Bilim Dalı

(1) Bülbin Sucuoğlu. "Erken Çocukluk Özel Eğitim Programları", Milli Eğitim, Sayı:136, Ekim-Kasım-Aralık, 1997, s.53-54.

(2) Karen E. Diamond, Linda L. Hestenes ve Caryn E.O’ Connor. "Integrating Young Children With Disabilities in Preschool: Problems and Promise". Young Children, January, 1994, 68-75.

(3) Spencer J. Salend. Effective Mainstreaming. Prentice-Hall Inc., New Jersey, 1998, s.2-3.

(4) Ümit Şahbaz. "Öğretmenlerin Özürlü Çocukların Kaynaştırılması Konusunda Bilgilendirilmelerinin Kaynaştırmaya İlişkin Tutumlarının Değişmesindeki Etkililiği". Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997, s.2-3.

(5) Neslihan Avcı. "Entegrasyon ve Entegre Sınıf Öğretmeni". Destek, Cilt: 1, Sayı 1, Haziran, 1998, s.20-24.

(6) Deborah F. Rose ve Barbara J. Smith. "Preschool Mainstreaming: Attitude Barriers and Strategies for Addressing Them". Young Children. Cilt:48, Sayı:4, May, 1993, s.59-62.

(7) Bernard Spodek ve Olivia N. Saracho. Dealing With İndividual Differences in The Early Childhood Classroom. Longman Publishing Group, New York, 1994, s.6-8.

(8) Sarah H. Stafford ve Virginia P. Green. "Preschool Integration Strategies for Teachers". Childhood Education. Summer, 1996, s.214-218.

(9) Gary Sasso ve Harvey A. Rude. "The Social Effects of Integration on Nonhandicapped Children". Education and Training in Mental Retardation. March, 1998, s.18-23.

(10) Kris English, Howard Goldstein, Karın Shafer ve Louise Kaczmarek. "Promoting Interactions Among Preschoolers With and Without Disabilities: Effects of a Buddy Skills-Training Program". Exceptional Children. Cilt:63, Sayı:2, 1997, s.229-243.

(11) Mark Wolary ve Jan S. Wilbers. Including Children With Special Needs in Early Childhood Programs. Editor: Mark Wolary ve Jan S. Wilbers. (Second Edition). NAEYC, Washington, 1995, s.8-9.

(12) Tony Booth. Integrating Special Education. Editor: Tony Booth ve Patricia Potts. (Third Edition). Basil Blackwell Ltd., Oxford, 1987, s.3.

(13) Nancy Davis Burstein. "The Effects of Classroom Organization on Mainstreamed Preschool Children". Exceptional Children. Cilt:52, Sayı:5, 1986, s.425-434.

(14) Phyllis A. Chandler. A Place for Me: Including Children With Special Needs in Early Care and Education Settings. (Second Edition) NAEYC, Washington, 1994, s.21-24.

(15) Richard F. Antonak ve Barbara Larrivee. "Psychometric Analysis and Revision of the Opinions Relative to Mainstreaming Scale". Exceptional Children. Cilt:62, Sayı:2, 1995, s.139-149.

(16) Douglas Fuchs ve Lynn S. Fuchs. "Inclusive Schools Movement and the Radicalization of Special Education Reform". Exceptional Children. Cilt:60, Sayı:4, 1994, s.294-309.

(17) Regina Miller. The Developmentally Appropriate Inclusive Classroom in Early Education. Delmar Publishers, New York, 1996, s.62-64.

(18) Barrie Wade ve Maggie Moore. Patterns of Educational Ingtegration: İnternational perspectives on mainstreaming children with special educational needs. Triangle Books Ltd. Oxfordshire U.K., 1992, s.17-19.

(19) Judith Souweine, Sheila Crimmins ve Carolyn Mazel. Mainstreaming ideas for teaching young children. (Fourth Edition). NAEYC, Washington, 1992, s.63.

(20) Souweine, Crimmins ve Mazel, a.g.e., s.37-38.