Doç. Dr. Yüksel KAVAK (*)
 
 

GİRİŞ

Genç kız ve kadınlara yönelik istihdam amaçlı meslekî eğitim programlarının literatürde uzun bir geçmişi vardır. Günümüzde tüm ülkelerde genç ve yetişkin kadınların istihdama geçişlerinde meslek eğitimi etkili bir araç olarak kullanılmaktadır.

UNDP1994 İnsanî Gelişim Raporu’na göre, etkin bir ulusal istihdam stratejisinin temel unsurlarından biri ve en başta geleni işgücüne bilgi ve beceri kazandırmaktır. Hızla değişen global ekonomide rekabet edebilmek için her ülke, halkının eğitimi, öğretimi ve beceri kazanması ile ilgili çok daha fazla yatırım yapmalıdır(1). Nitekim Lowe’a göre (2); kadınların durumlarını iyileştirme çareleri son uluslararası konferansların başlıca konusu olmuştur. Sadece 1980 yılında yetişkin eğitimi kurumlarının yapabileceği katkı konusunu gündemlerinin bir maddesi olarak ele alan en az bir düzine uluslararası konferans ve seminer düzenlenmiştir. Bugün kadınların istediği, çok çeşitli gruplara hizmet edecek tarzda meslek eğitimidir. Bunların içinde, çalışma hayatına dönen kadınlar, çocuklu kadınlar, eşi olmayan anneler, yaşlı kadınlar ile göçmenler gibi yoksulluk içindeki kadın grupları bulunmaktadır. Kısaca, ekonomik küreselleşme,kıyasıya rekabet, üretimin uluslararasılaşması, kalitenin ön plâna çıkması, teknolojide görülen hızlı değişme ve gelişmeler, üretken istihdamın artırılması talepleri ve işsizliğin hemen tüm ülkelerde büyük boyutlara ulaşması, kadın işgücünün ekonomiye daha fazla katkısının sağlanması eğilimleri, istihdam amaçlı meslekî eğitimin önemini artırmıştır.

İşte bu yazıda, uluslararası düzeydeki eğilimlere paralel olarak Türkiye’de kadın istihdamının geliştirilmesine yönelik yaygın meslekî eğitim etkinliklerinin genel görünümü ile geleceğe dönük projeler ele alınmaktadır.

Etkinlikler, yürüten kuruluşlar temel alınarak,Millî Eğitim Bakanlığı,diğer Bakanlıklar ve Özel Kurs Merkezleri olmak üzere üç ayrı grup altında incelenmekte, bu incelemenin ardından bir genel değerlendirme yapılmaktadır.

1. Millî Eğitim Bakanlığı

Millî Eğitim Bakanlığı bünyesinde yaygın meslekî eğitim etkinliklerinden asıl sorumlu birim Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü ise de Kız Teknik Öğretim ve Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlükleri de asıl görevleri olan örgün meslekî eğitime ek olarak karma veya sadece kadınlara yönelik yaygın meslekî eğitim etkinliklerinde bulunmaktadırlar.

1.1. Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü

Bu genel müdürlüğün etkinlikleri Çıraklık Eğitimi Merkezleri ve Halk Eğitimi Merkezleri olmak üzere iki ana grupta yürütülmektedir. Bunlardan, çıraklık eğitimi merkezlerinin etkinliklerinin hemen tamamen erkeklere yönelik olması nedeniyle sadece halk eğitimi merkezleri ele alınacaktır.

1.1.1. Halk Eğitimi Merkezleri

Halk Eğitimi Merkezleri Türkiye’de yetişkinlere yönelik yaygın eğitim hizmetlerinin en büyük sunucusu ve ülke düzeyinde en geniş eğitim ağına sahip kurumlarıdır.

Eğitim merkezlerinde açılan kurslar; okuma-yazma çalışmaları, meslek kursları (yaygın meslekî eğitim kursları) ve sosyal ve kültürel kurslar olmak üzere üç grupta yürütülmektedir.

Meslek edindirme kurslarının amacı; meslek sahibi olmayan vatandaşlarımıza meslek kazandırmak veya mesleklerinde ilerlemelerini sağlayarak aile ve ülke ekonomisine katkılarını artırmaktır.

Merkezlerde her yıl 120’nin üzerindeki meslek dalında kurslar düzenlenmektedir. Tamamen veya büyük ölçüde kadınlara yönelik ve toplam kurslar içinde önemli bir ağırlığı olan kurslar arasında; biçki-dikiş, el nakışı, el sanatları-oyacılık, giyim, halıcılık ve makine nakışı gibi geleneksel dallar sayılabilir.

Yayımlanmamış verilere göre, 1994-95 öğretim yılı sonunda, 905 Halk Eğitimi Merkezinde 21.881 meslek kursu düzenlenmiş olup, kursları bitirenlerin sayısı 325.679’dur.Bunların %86.8’i (282.697) kadındır. Kurslarda 5.029 kadrolu eğitici görev almıştır. 1990-91’den günümüze kursların sayısında bütçe tasarruf tedbirleri nedeniyle azalmalar olduğu gözlenmektedir. Son beş yılda meslek kursu görenlerin yıllık ortalama sayısı 540.380’dir (3).

1.1.2. Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğünce Yürütülen Projeler

Aşağıda Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğünce yürütülen ve daha çok kadınlara yönelik meslekî eğitim ve istihdamı destekleyici projeler tanıtılmaktadır (4, 5, 6, 7).

• Yaygın Meslekî Eğitim Projesi

T.C. Hükûmeti ile Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası arasında 12.01.1987 tarihinde imzalanan ikraz anlaşması ile uygulamaya konulan projenin amacı; yaygın meslekî eğitim yoluyla yetiştirilen işgücü arzını ve bu eğitimden sorumlu kurumların kapasitesini artırmaya yardımcı olmaktır. Proje kapsamında; Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü’ne bağlı 159 Halk Eğitim Merkezi ile 79 Çıraklık Eğitimi Merkezi de yer almaktadır.

Proje ile söz konusu kurumların yönetici ve eğiticilerinin yetiştirilmesi, lâboratuar ve atölyelerinin donatılması ve programlarının geliştirilmesi hedeflenmektedir.

• İstihdamı Geliştirme Projesi

1994 yılında yürürlüğe konulan proje ile ilköğretimden sonra herhangi bir örgün eğitim kurumunu bitiremeyen veya terk eden meslek sahibi olmamış kişilerle,Türk Cumhuriyetleri ve Türk Topluluklarından Türkiye’ye gelen gençleri meslek eğitiminden geçirmek, ihtiyaç olan iş alanlarında istihdam edilmelerini veya kendi işlerini kurmalarını sağlamak amaçlanmaktadır.

76 ilde ve 88 meslek dalında uygulamaya konulan proje ile bugüne kadar 5.000 kişi eğitimden geçirilmiştir. Bu uygulama ile periyodik olarak 100.000 kişinin meslek edinmesi hedeflenmektedir.

Bakanlık ile SINGER Dikiş Makinaları San.Ltd.Şti., Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği ve BEKO Ticaret A.Ş. arasında, kadınlara yönelik dikiş ve makine nakışı kursları konularında işbirliği protokolü yapılarak projeye destek sağlanmaktadır.

• El Halıcılığını Geliştirme ve Yaygınlaştırma Projesi

Geleneksel Türk el sanatlarını yaşatmak, yaygınlaştırmak, yeni nesillere en doğru şekilde aktarmak, istihdam dışında kalan vatandaşlara halıcılık alanında meslekî bilgi ve beceri kazandırarak onların istihdamını kolaylaştırmaya yönelik projenin hedef kitlesi, ağırlıklı olarak olağanüstü hal bölgesi ve kadınlardır.

Projeye,Sümer Hali A.Ş., İstanbul Halı İhracatçıları Birlikleri, Ege Halı İhracatçıları Birlikleri, İstanbul Ticaret Odası ve Türk Halıcılık Vakfı gibi kuruluşlar destek sağlamaktadır. Proje çerçevesinde her yıl 10.000 kişinin eğitilmesi hedeflenmektedir.

• Eğitici Anne (Çocuk Bakıcısı) Yetiştirme Projesi

Proje, gelişmiş ülkelerde uygulanmakta olan evde, çocuğun evinde veya kurumlarda çocuk bakıcılığı sisteminin ülkemizde de yaygınlaştırılmasını hedeflemektedir.

Projenin amacı, eğitilmiş bakıcı anneler yetiştirerek hem okul öncesi eğitimini yaygınlaştırmak hem de kadınlara yeni iş alanları yaratmaktır.

UNICEF ile işbirliği içinde yürütülen projenin 3 yıl içinde Türkiye geneline yaygınlaştırılması düşünülmektedir.

• Özel Eğitim Gerektiren Kişilere Meslek Kazandırma Projesi

Özel eğitim gerektiren kişileri hayata ve mesleğe hazırlamak, onları türetici olmaktan kurtarıp üretici durumuna getirmek amacıyla halk eğitimi merkezlerinde kurslar düzenlenmesi ve uygulamanın tüm illerimize yaygınlaştırılması plânlanmıştır.

1.2. Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü

Bu Genel Müdürlük tarafından yürütülen yaygın meslekî eğitim etkinlikleri; Pratik Kız Sanat Okulları,Olgunlaşma Enstitüleri, meslek kursları ve projeler başlıkları altında ele alınacaktır(8, 9).

1.2.1. Pratik Kız Sanat Okulları

Bu okullar, örgün eğitim kurumlarını tamamlamış veya herhangi bir kademesinden ayrılmış veya bu sisteme hiç girmemiş genç kız ve kadınlara değişik süre ve kademelerde düzenlenen modüler programlarla meslek eğitimi veren yaygın eğitim kurumlarıdır.

Bu kurumlarda, yetiştirici ve tamamlayıcı temel eğitim, giyim, nakış, çocuk gelişimi, el sanatları, resim, ev yönetimi ve beslenme, hazır giyim, deri hazır giyim, terzilik, el dokumacılığı, trikotaj, örücülük, grafik, seramik ve kuaförlük gibi 16 meslek dalında 224 çeşit kurs programı uygulanmaktadır.

1994-95 öğretim yılı sonunda, 487 Pratik Kız Sanat Okulunda (bağımlı ve bağımsız) 102.183 kişi meslek kurslarını bitirmiştir. Son beş yıllık dönemde ortalama yıllık katılımcı sayısı 113.000’dir. Bu okullarda görevli kadrolu öğretmen sayısı ise 779’dur.

1.2.2. Olgunlaşma Enstitüleri

Kız Meslek Liselerini veya Pratik Kız Sanat Okullarını bitiren öğrencilerin ilgi duydukları bir sanat dalı üzerinde meslekî bilgi ve becerilerini geliştirerek meslek sahibi olmalarına olanak sağlayan ve Türk giyim ve el sanatlarını araştıran ve geliştiren 2 yıl süreli yetişkin eğitimi kurumlarıdır.

Bu okullarda, turistik el sanatları, seramik, vitray, maraş işi ve benzeri 24 alanda eğitim-öğretim ve üretim hizmeti verilmektedir.

1994-95 öğretim yılında, 11 Olgunlaşma Enstitüsünde 1.659 kişi öğrenim görmüştür. Son beş yıllık dönemde ortalama yıllık katılımcı sayısı 2.100 kişi olmuştur.

1.2.3. Meslek Kursları

Kız teknik öğretim kurumlarının (özellikle METGE kapsamındaki okullar) yerel çevreye dönük olarak düzenledikleri meslek kurslarına ilişkin bazı sayısal bilgiler şöyledir (1993-95):Değişik kurum ve kuruluşlarla ortaklaşa düzenlenen 90 kursa 4.843 kursiyer katılmıştır. Okulların kendi olanaklarıyla açmış oldukları 118 meslek edindirme kursuna 4.160 kursiyer katılmıştır. Ayrıca,Pratik Kız Sanat Okulları kapsamında modüler nitelikte 132 kurs açılmış olup kurslardan toplam 8.637 kursiyer yararlanmıştır. Bu verilere göre, 1993-95yılları arasında, kız teknik öğretim kurumlarının 18.000 civarında genç kıza meslek edinme fırsatı sundukları söylenebilir. Tüm bu veriler, kız teknik öğretim kurumlarının, özellikle METGE projesi çerçevesinde yürütülen çalışmaların, kadın istihdamını geliştirmeye yönelik yaygın meslekî eğitim potansiyelini göstermesi açısından anlamlı bulunmaktadır.

1.2.4. Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğünce Yürütülen Projeler

Aşağıda Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğünce yürütülen çeşitli projeler tanıtılmaktadır.

• Meslekî ve Teknik Eğitimi Geliştirme Projesi (METGE)

Kadınların daha etkin bir biçimde işgücü piyasasına katılmalarını sağlamak, endüstri ve hizmet sektöründe ihtiyaç duyulan nitelikli insan gücünü yetiştirmek amacıyla 12 Nisan 1993 tarihinde yürürlüğe konmuştur. Projenin süresi 5 yıldır (1993-98).

Projenin temel amacı; MEB merkez örgütünce alınan kararların bir kısmının okul düzeyinde alınmasını sağlamaktır. Bu yaklaşımın, iş hayatında meydana gelen hızlı değişikliklere okulların daha çabuk ve daha gerçekçi olarak cevap vermelerine katkıda bulunacağı düşünülmektedir.

Proje başlangıçta 7 okulda uygulanmıştır. Eylül 1995 tarihinde proje kapsamındaki okul sayısı 53’e ulaşmıştır.

Proje kapsamındaki okullarda örgün eğitimle birlikte yaygın eğitim etkinliklerinde de bulunulmaktadır. Yaygın eğitim programları hem örgün eğitim ile bütünlük sağlamakta hem de kendi başına yeterli bir içeriğe sahip bulunmaktadır.

• Yaygın Meslekî Eğitim Projesi

Yaygın Eğitim Projesinin bir boyutu da kız teknik öğretimin geliştirilmesiyle ilgilidir. Bu yönüyle proje, kız teknik öğretimde hazır giyim, deri hazır giyim, trikotaj ve makine nakışları atölyelerinin donatılmasını ve bu atölyelerde her yaş ve eğitim düzeyindeki genç kız ve kadınların yaygın eğitim yoluyla eğitilerek kadın işgücünün üretken hale getirilmesini hedeflemektedir.

Başlangıçta 15 kız teknik öğretim okulu proje kapsamına alınmış iken bu sayının 30’a çıkarılması için girişimlerde bulunulmuştur.

• Üreten Kadın Projesi

Bu proje, eğitim olanaklarından yoksun, örgün eğitim sistemi dışında kalmış, kırsal kesimden gelerek büyük kentlerin gecekondu bölgelerinde yerleşmiş maddî olanakları sınırlı, herhangi bir işte çalışmayan veya çalıştığı halde ek gelire ihtiyacı olan genç kız ve kadınlara ilgi ve yetenekleri doğrultusunda eğitim olanağı sağlanması amacıyla hazırlanmıştır. Söz konusu proje ile genç kız ve kadınların:

* Varolan bilgi ve becerilerinin kısa süreli eğitim programlarıyla iyileştirilerek geliştirilmesi,

* Piyasa standartlarına uygun ürünleri seri olarak üretmelerine ve pazarlamalarına olanak yaratarak üretici hale gelmelerinin sağlanması,

* Bulundukları yerde düzenli gelir elde etmek suretiyle aile ve topluma katkılarının sağlanması amaçlanmıştır.

1989-90 öğretim yılında Ankara ve İzmir Kız Teknik Öğretim Olgunlaşma Enstitülerinde uygulanmaya başlanan proje çalışmaları, ülke genelinde 11 Kız Teknik Öğretim Olgunlaşma Enstitüsü’ne yaygınlaştırılmıştır. Projenin, daha çok sayıda kadını üretici hale getirmesine olanak sağlayacak şekilde geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması çalışmaları devam etmektedir.

• Ceza evindeki Kadın ve Çocukların Meslekî Eğitim Projesi

Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkif Evleri Genel Müdürlüğü ile Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü arasında imzalanan protokole dayalı olarak İstanbul-Metris Cezaevinde uygulamaya başlanılan proje çalışmaları İstanbul-Bakırköy Kız Meslek Lisesi tarafından yürütülmektedir.

Proje çerçevesinde cezaevinde kurulan hazır giyim atölyesinde, tutuklu veya hükümlü olarak bulunan çocuklar ile genç kız ve kadınlara, hazır giyim sektöründe istihdam edilmelerine fırsat sağlayacak kısa süreli kurslar düzenlenmektedir.

1.3. Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğü

Bu alt bölümde, Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğüne bağlı okullar tarafından gerçekleştirilen meslek kursları ile genel müdürlüğün yürüttüğü projeler ele alınacaktır(10).

1.3.1. Meslek Kursları

Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğüne bağlı ticaret ve turizm öğretimi okulları (ticaret meslek liseleri, otelcilik ve turizm meslek liseleri vb.) örgün eğitim yanında yetişkinlere yönelik çeşitli meslek kursları da açmaktadırlar. Kursların hedef kitlesi:

* İlkokuldan sonra öğrenime devam edemeyenlerle ortaöğretimini tamamlayamayanlar,

* Üniversiteye gidemeyen genel ortaöğretim mezunları,

* Herhangi bir işte çalışıp da meslekî bilgi ve becerisini geliştirmek isteyenler ve

* Kendilerine yeni bir iş bulmak veya meslek edinmek isteyenlerdir.

Belli başlı kurs alanları; muhasebecilik, pazarlamacılık, büro yönetimi ve sekreterlik, pansiyonculuk, kooperatifçilik, bankacılık, satış elemanı ve tezgâhtarlık, daktilografi, bilgisayar, turizm ve otelcilik, dış ticaret, sigortacılık, borsa hizmetleri ve emlak komisyonculuğudur. Kursların süresi 150 saattir.

Ticaret ve turizm öğretimi kurumlarında 1990-95 yıllarında 645 meslek kursu açılmış ve bu kurslardan 20.181 yetişkin yararlanmıştır. Bu verilere göre, son beş yıllık dönemde meslek kurslarından yararlanan yıllık ortalama katılımcı sayısı 4.036 kişidir.

1.3.2. Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğünce Yürütülen Projeler

Yaygın Meslekî Eğitim Projesinin bir boyutu da 33 ticaret ve turizm öğretim kurumunu içermektedir. Proje kapsamındaki okullara donanım ve eğitim desteği sağlanmaktadır. Bu yönüyle proje, turizm ve diğer hizmet sektörlerindeki ara insan gücü gereksiniminin karşılanması karşılanması amacıyla ticaret ve turizm öğretimi okullarına katkıda bulunmaktadır.

2. Diğer Bakanlıklarca Yürütülen Yaygın Meslekî Eğitim Etkinlikleri

Bu alt bölümde, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Turizm Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ve Adalet Bakanlığının çalışmaları özetlenecektir.

2.1. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı: İş ve İşçi Bulma Kurumu Genel Müdürlüğü

İşsizlik sorunlarının çözümünde, işgücü arzı ile talebi arasında aracılık eden iş kurumlarının etkili hizmet sunması da aktif bir istihdam politikası olarak gösterilmektedir.

Günümüzde çağdaş istihdam kurumları, sadece işgücü piyasasında iş ve işçi bulmaya aracılık etmekle kalmayıp, ülkelerin sosyo-ekonomik gelişmelerinde de çok önemli rol oynamaktadırlar (11). Kurumlar bu çerçevede, işgücünün iş piyasası koşullarına göre eğitilmesi, işsizlik sigortası, işgücü piyasasındaki değişimlerin sürekli izlenmesi ve işe yerleştirme gibi çok yönlü hizmetler sunmaktadırlar.

Bu bağlamda İİBK da, bir yandan iş arayanları niteliklerine uygun yerlerde istihdam etme görevini yerine getirirken diğer yandan işgücü piyasasındaki arz-talep dengesizliğini gidermek için meslek eğitimini etkili bir araç olarak kullanma çabası içinde bulunmaktadır (12).

İİBK, “işsizleri işe yerleştirme” geleneksel işlevine ek olarak 1988 yılından bu yana “İstihdamı Geliştirme ve İşsizlikle Mücadele” projesi çerçevesinde, işsizlere meslek kazandırma işlevine ağırlık vermektedir. Bu anlayış doğrultusunda; istihdam garantili işgücü kursları düzenlemekte ve Türkiye’de istihdamın geliştirilmesi ve işsizlikle mücadelede önemli katkıları olabilecek düzeyde kapsamlı bir “İstihdam ve Eğitim Projesi”ni yürürlüğe koymuş bulunmaktadır. Aşağıdaki satırlarda bu etkinlikler özetlenecektir.

2.1.1. İşgücü Yetiştirme Kursları

İşgücü yetiştirme kursları, 11 Ocak 1988 tarihinde yürürlüğe giren“İşgücü Yetiştirme Yönetmeliği” çerçevesinde yürütülen İİBK’nın inisiyatifinde, işgücü yetiştirme hizmetlerinin yaygınlaştırılması, istihdamın artırılması, iş piyasasının nitelikli işgücü ihtiyaçlarının karşılanmasını hedef almıştır. Bu kurslar, “İstihdamı Geliştirme ve İşsizlikle Mücadele” projesinin önemli bir halkasını oluşturmaktadır.

Kurslar, istihdamcı işyerleri veya istihdamı da üstlenmeleri koşuluyla, hizmet satın alınması biçiminde eğitim kurumlarıyla (Büyük ölçüde 625 sayılı yasaya tabi özel kurs yerleri olmak üzere) ortaklaşa yürütülmektedir. İşyerleriyle ortaklaşa düzenlenen kurslarda, ilke olarak işverenler kurs maliyetlerine katılmamaktadırlar. İİBK, eğitim araç-gereci ve müteşebbise destek adı altında bazı ödemelerde bulunarak kursların maliyetini üstlenmektedir. İşverenlerin asıl sorumluluğu, kursiyerleri yetiştirmek ve istihdam etmektir.

Kurslar, işgücü piyasasının ihtiyaçlarına dayalı olarak düzenlenmekte olup, süreleri, meslek dallarına göre 8-24 hafta (teorik+pratik) arasında değişmektedir.

1994 yılından itibaren “İstihdam ve Eğitim Projesi” kapsamında yürütülen işgücü yetiştirme kurslarının sağlanan dış kaynaklarla giderek ivme kazanması beklenmektedir. Yine 1994 yılından itibaren kurslar, tüm valiliklere gönderilen bir genelge (16.01.1995 tarih ve 4 nolu) kapsamında yürütülmektedir.

Kursların başlangıcından günümüze kadar (1988-1995) olan gelişimi şöyle özetlenebilir:Yayınlanmamış İİBK verilerine göre, sekiz yıllık dönemde 4.948 kurs düzenlenmiş olup, toplam kursiyer sayısı 87.907 olmuştur. Bunların % 61’ini kadın kursiyerler oluşturmaktadır. Buna göre kursların kadın ağırlıklı olduğu söylenebilir.

Kursların etkinliğinin değerlendirilmesi açısından, kurslara katılanlar ile kursları bitiren sayıları karşılaştırıldığında, kursiyerlerin ortalama %83.7’sinin işe yerleştirildiği anlaşılmaktadır. İşe yerleştirme oranları (1995 yılı hariç) % 77.4 ile % 95.9 arasında değişmektedir. Bu verilere göre kursları bitirenlerin istihdama geçişleri aşamasındaki ortalama kayıp oranının % 17.3 olduğu gözlenmektedir. Diğer taraftan, kursiyer sayılarıyla işe yerleştirilen sayıları karşılaştırıldığında toplam kayıp oranının %30’lara kadar yükseldiği dikkati çekmektedir. Kuşkusuz, istihdam garantili olarak nitelendirilen bu kursların %100 etkililikle işlemesi beklenemez ise de resmî verilere yansıyan bu kayıp oranlarının makul düzeyde olup olmadığı konusu tartışmaya açıktır.

Veriler, meslek dallarına göre incelendiğinde, kursların içinde en yüksek payı (% 25.2) turizm ve otelcilik meslek grubunun oluşturduğu görülmektedir. Bu grubu, %21.5 ile tekstil ve konfeksiyon, %17.7 ile bilgisayar destekli meslekler grubunun izlediği gözlenmektedir. İmalat sanayii ile ilgili meslek grubunun ise en alt sırada (% 7.2) yer aldığı görülmektedir.

Kursların meslek gruplarına göre kompozisyonu, sekiz yıllık dönemde önemli bir dönüşümü sergilemektedir. Bu çerçevede, bilgisayar destekli mesleklerde büyük bir patlamanın gerçekleştiği, turizm ve otelcilik meslek grubunun daha ılımlı bir artışla bu grubu izlediği, buna karşılık imalat sanayii ile ilgili meslek grubu kurslarının payında ciddî azalmalar olduğu, benzer biçimde ancak daha düşük oranlı bir azalışın tekstil ve konfeksiyon grubunu da etkilediği söylenebilir.

2.1.2. Genç Kız ve Kadınların Meslekî Oryantasyon ve İstihdamı Projesi

Bu proje, İş ve İşçi Bulma Kurulu Genel Müdürlüğü ile UNICEF tarafından birlikte uygulanmaktadır. Söz konusu proje, sanayileşen yörelerde yaşayan genç kız ve kadınların eğitim yönünden yeterli, ancak meslekî bilgi ve beceri yönünden yoksun olanlarının istihdamının geliştirilememesi, özellikle sanayinin gelişmekte olduğu illerde işgücü piyasasında ihtiyaç duyulan mesleklerde nitelik ve nicelik açısından yeterli genç kız ve kadın işgücünün bulunmaması gibi sorunlara çözüm bulmak amacıyla geliştirilmiştir.

Proje, İstanbul,Kocaeli ve Şanlıurfa olmak üzere üç ili kapsamaktadır. 1991-1995 yılları arasında toplam 5 yıl süreli olan proje çerçevesinde İstanbul ile Kocaeli’ndeki uygulamalar 1991-1995 yılları arasında Şanlıurfa ilindeki uygulamalar ise 1992-1995 yılları arasında gerçekleştirilmiştir. Proje çerçevesinde, bu üç ilde toplam 6.500 genç kız ve kadının meslekî eğitimi ve istihdamı öngörülmüştür(13). 1995 yılı Mayıs ayı sonu verilerine göre eğitilen kadın işgücü sayısı 3.537 olmuştur.

2.1.3. İstihdam ve Eğitim Projesi

Dünya Bankası ile yapılan ikraz anlaşması çerçevesinde yürürlüğe (4 Mayıs 1993 tarih ve 21571 sayılı Resmî Gazete) giren proje 4 kurumu kapsamaktadır. Bunlar, Devlet İstatistik Enstitüsü, Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, Meslek Standartları Komisyonu ve İş ve İşçi Bulma Kurumu’dur. Proje 5 yıl süreli (1993-1998) olup, dört ana hedefi vardır(14). Bunlar:

* İstihdam hizmetlerini çeşitlendirerek etkinliğini artırmak,

* İşsiz ve vasıfsız işgücünün üretken işlerde istihdam edilmelerini sağlamak,

* İşgücü piyasasına yönelik olarak yapılacak istatistikî çalışmalarda verilen kapsamını genişleterek, bu verilerin analizini desteklemek ve daha geniş bir şekilde dağıtımını sağlayarak işgücü piyasası kararlarının etkinliğini artırmak,

* Kadınların üretken işlerde istihdamını geliştirmek.

Projenin, kadın istihdamının geliştirilmesi bölümünün genel amacı, geleneksel olarak erkeklerin hakim olduğu meslekler dahil, kadınların daha iyi iş ve mesleklere girebilme olanaklarını artırmaktır. Proje bu çerçevede, kadınların istihdam ihtiyaçlarını karşılayacak plânlı uygulamalar gerçekleştirilmesini ve kadınların istihdamı üzerindeki kısıtlamaların niteliğini belirlemek için KSSGM (Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü) yönetiminde bir araştırma programının başlatılmasını öngörmektedir.

2.2. Tarım Bakanlığı

Ağırlıklı olarak kırsal kesimdeki yetişkinlere yönelik olan yaygın eğitim etkinlikleri,Bakanlığa bağlı Teşkilâtlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü ile Tarım Reformu Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir.

2.2.1. Teşkilâtlanma ve Destekleme GenelMüdürlüğü

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın kuruluş ve görevleri ile ilgili 441 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname uyarınca (9Ağustos 1991 gün ve 10955 Sayılı Resmî Gazete), kırsal alanda el sanatlarının geliştirilmesi ve çiftçilerin eğitimi Bakanlığın görevleri arasında yer almaktadır.

Kırsal alanda yaşayanlara istihdam ve ek gelir olanağı sağlamaya yönelik el sanatları eğitimi hizmetleri, Eğitim Merkezleri ve Gezici Köy Kursları aracılığıyla yürütülmektedir.

Eğitim Merkezlerindeki kurslar 8 ay süreli olup 14-18 yaş grubundaki kız ve erkeklere yöneliktir. Eğitim parasız yatılı olarak sunulmaktadır. Kurslar; halıcılık, kilimcilik, ağaç işleri ve taş eğitimi konularındadır. 7 Eğitim Merkezinde yürütülen kurslardan 1994 yılında 686 kişi mezun olmuştur. Son beş yılın yıllık ortalaması da 600 kişi civarındadır.

Gezici Köy Kursları ise,Bakanlık il müdürlükleri tarafından köylerde açılan kurslardır. Bu kurslara 14 yaşından büyük köylü kadınları kabul edilmektedir. Kurslar 3 ay sürelidir. 1994 yılında 94 kurs açılmış olup, bu kurslardan 1.662 kişi mezun olmuştur. Son beş yılın ortalama yıllık mezun sayısı ise 2.970’dir.

Yürütülmekte olan bu etkinliklere ek olarak, kadın çiftçilerin eğitilmesini de içeren Kadın Çiftçiler Pilot Tarımsal Yayım Projesi (TYUAP) uygulamaya konulmuştur.

İçel,Tokat ve Nevşehir illerinde pilot uygulamaya geçirilen proje çerçevesinde, kadın çiftçilerin, sebzecilik, süt sığırcılığı, meyvecilik, bağcılık ve patates yetiştiriciliği konularında eğitimi hedeflenmektedir(15).

2.2.2. Tarım Reformu Genel Müdürlüğü

Tarımsal üretimin artırılması amacıyla çiftçilere beceri kazandırmaya yönelik eğitim etkinliklerinin yasal dayanağı, 3083 Sayılı Teşkilât Yasası ile bu yasaya dayanarak çıkarılan “Çiftçi Eğitim Hizmetleri Hakkındaki Yönetmelik”dir (29 Haziran 1990 gün ve 20563 Sayılı Resmî Gazete).

Genel Müdürlükçe yürütülen eğitim etkinlikleri, çiftçi eğitimi, yetişkin kadınlara yönelik beceri kazandırma kursları ve sulama ustası yetiştirme kursları olmak üzere üç grupta yürütülmektedir.

Halıcılık, kilimcilik ve dikiş-nakış konularında yetişkin kız çocuklarına yönelik olarak yürütülen beceri kazandırma kurslarından, son beş yıllık dönemde, 221 yetişkin yararlanmıştır. Kurslar Çiftçi Eğitim Merkezleriyle (4 adet), üniversiteler, Köy Hizmetleri Araştırma Enstitüsü ve Tarım İl Müdürlüklerinin işbirliği içinde yürütülmektedir(16).

2.3. Turizm Bakanlığı

Turizm sektörünün ihtiyaç duyduğu ara insan gücünü yetiştirmek ve halen turizm işletmelerinde çalışan personeli geliştirmek amacıyla Turizm Eğitimi Genel Müdürlüğü tarafından temel eğitim, işbaşında eğitim ve eğiticilerin eğitimi alanlarında kurslar düzenlenmektedir.

Turizm işletmelerine personel yetiştirme temel eğitim kursları Turizm Eğitim Merkezleri (TUREM) tarafından yürütülmektedir. Kursların süresi 7 aydır. Başlıca kurs alanları, ön büro, yiyecek ve içecek servisi, yiyecek üretimi ve kat hizmetleridir.

12 TUREM tarafından yürütülen kurslardan 1994-95 öğretim yılında 929 kişi mezun olmuştur. Mezunların %32.7’si (304) kadındır. Son beş yılın ortalama yıllık mezun sayısı ise 700 civarındadır (17).

2.4. Sanayi ve Ticare tBakanlığı

3143 Sayılı Kuruluş Kanunu’nun 11/b maddesi,Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’na “El sanatlarının yurt düzeyinde yaygınlaşmasını sağlamak ve yeni iş alanlarının açılmasına katkıda bulunmak” görevlerini vermiştir. Bu yasal dayanak ile Bakanlık, 1965 yılından bu yana, kırsal kesimde ve gecekondularda yaşayan kadınlara yönelik gezici beceri kazandırma kursları düzenlemektedir. Kursların amacı, göçü önlemek için yerinde istihdam ve gelir sağlayıcı faaliyetlere katkıda bulunmaktır.

Başlıca kurs türleri, halıcılık, kilimcilik, trikotaj, Siirt battaniyesi dokumacılığı, simsırma ve çorapçılık gibi geleneksel el sanatlarıdır. Kursların süresi 100 gündür.

1994 yılında 16 kurs açılmış olup, kurslardan 11 kadın mezun olmuştur. Son beş yılın ortalama yıllık mezun sayısı yaklaşık 350 kişidir.

Özellikle eğitici istihdamında karşılaşılan güçlükler nedeniyle kurs faaliyetleri durma noktasına gelmiştir. Bakanlık, konunun yeni bir yaklaşımla ele alınıp canlandırılması için 1996 yılında uygulamaya konmak üzere, El Sanatları, Anadolu El Halıcılığı,El Sanatı Köyleri Kurulması ve Türk El Sanatlarının Araştırılması ve Geliştirilmesi başlıklı 4 ayrı proje hazırlamıştır (18).

2.5. Adalet Bakanlığı

Bakanlığa bağlı Ceza ve Tevfik Evleri Genel Müdürlüğü, cezaevlerinde bulunan hükümlülerin topluma uyumlarının sağlanması ve istihdama geçişlerinin kolaylaştırılması amacıyla, beceri kazandırma programları uygulamaktadır. Biçki-dikiş, muhasebe, sıhhi tesisat, kalorifer ateşçisi, ciltçilik vb. 35 değişik dalda kurslar düzenlenmektedir.

1994 yılında açılan kurslara 8.386 hükümlü katılmış, bunların 2.459’u sertifika almıştır. Son beş yılın ortalama yıllık katılımcı sayısı ise 10.447’dir (19).

3. Özel Kurs (Eğitim) Merkezleri

625 Sayılı Özel Eğitim Kurumları Yasasına göre faaliyette bulunan özel kurs yerleri, başta meslek kazandırıcı kurslar olmak üzere, yetişkinlerin boş zamanlarını değerlendirme ve kendilerini geliştirme, çeşitli sınavlara hazırlık ve sürücülük gibi çok değişik alanlarda kurslar düzenlemektedirler.

Kurslarda uygulanan program türü sayısı 145’dir.Bu programlardan meslek kazandırıcı görünümünde (muhasebe, bilgisayar işletmeni, elektrikçilik, desinatörlük, pilotluk vb.) olanların sayısı 100’e yakındır. Kurs türlerinin; emlâkçılık, masaüstü yayımcılık, bilgisayar bakım-onarımcılığı, digital elektronik ve bankacılık-sigortacılık gibi yeni meslek dallarının gelişimiyle giderek çeşitlendiği görülmektedir. Ayrıca, kursların büyük ölçüde hizmet sektörünün işgücü gereksinimini karşılamaya yönelik olması dikkati çekmektedir.

Kurs türleri arasında; sadece veya ağırlıklı olarak kadınlara yönelik meslek dalların arasında, biçki-dikiş, daktilo, bilgisayar, konfeksiyon, muhasebe ve mankenlik sayılabilir.

Yayımlanmamış verilere göre, 1994-95 öğretim yılı sonunda, meslek kursları düzenleyen kurs yeri sayısının 702, düzenlenen kurs sayısının 3.942 olduğu görülmektedir. Aynı öğretim yılı sonunda kursları bitirenlerin sayısı 49.491 kişi olup, bunların %55.1’i(2.292) kadındır. Yine, resmî olmayan verilere göre (1990-91 hariç), son beş yıllık dönemde kursları bitirenlerin yıllık ortalama sayısı 34.493’dür.Kursları bitirenler arasındaki kadın oranı ise %57.5’dir(20, 21, 22).

4. Sonuç ve Öneriler

Yukarıdaki satırlarda da görüldüğü gibi, Türkiye’de karma veya kadınlara yönelik yaygın meslekî eğitim hizmetleri, başta Millî EğitimBakanlığı olmak üzere, kamu kuruluşları ve özel kurs yerleri gibi çeşitli kurumlar aracılığıyla yürütülen çok boyutlu bir nitelik taşımaktadır.

Yaygın eğitime ilişkin düzenli veri toplama ve yayımlama konusundaki güçlük ve sınırlılıklar da dikkate alınarak,Türkiye’de karma veya kadınlara yönelik yaygın meslekî eğitime ilişkin veriler şöyle özetlenebilir (Tablo 1):

• 1994-1995 öğretim yılında yaygın meslekî eğitim hizmeti sunan kurum/okul sayısı 2.124’dür.Bunların 1.403(% 66.1)’ü Millî Eğitim Bakanlığı’na aittir.

• Yaygın meslekî eğitim hizmetlerinde görev alan kadrolu eğitici sayısı 7.935’dir.

• Kurs süreleri, kurumlara ve kurs türlerine göre 2-24 ay arasında değişmektedir.

• 1990-95 yılları arasındaki dönemde açılan ortalama yıllık kurs sayısı 43.433’dür.

• 1990-95 yılları arasındaki dönemde ortalama yıllık katılımcı (veya bitiren) sayısı 725.000 civarındadır. Bunların, ortalama olarak %91.7’si Millî Eğitim Bakanlığı, %4.8’i özel kurs merkezleri, %3.5’i de diğer bakanlıklarda kurs görmüşlerdir. Buna göre Millî Eğitim Bakanlığı, Türkiye’de en geniş yaygın meslekî eğitim ağına sahip kurumdur.

• Kurumların toplam kurslar içindeki paylarına bakıldığında, en yüksek kapasiteye sahip ilk üç kurum, sırasıyla, Halk Eğitim Merkezleri (%74.5), Pratik Kız Sanat Okulları (%15.6) ve Özel Kurs Yerleridir (%4.8). Bu dağılıma göre, Türkiye’de meslek kursu gören her dört kişiden yaklaşık üçünün Halk Eğitim Merkezlerinde kurs gördüğü söylenebilir. Diğer taraftan, İİBK’nın diğer bakanlıklar içinde en fazla hizmet sunan kurum olduğu gözlenmektedir. Buna karşılık, Olgunlaşma Enstitüleri, Tarım Bakanlığı, Turizm Bakanlığı ve Sanayi ve Ticaret Bakanlığı meslek kurslarının toplam içindeki payları sembolik düzeydedir.

• Kursların hedef kitlesine cinsiyetler açısından bakıldığında, büyük ölçüde veya tamamen kadınlara yönelik kurslar arasında,Pratik Kız Sanat Okulları (% 100), Olgunlaşma Enstitüleri (% 100), Halk Eğitim Merkezleri (%91.5), Tarım Bakanlığı (% 100) ve Sanayi ve Ticaret Bakanlığınca (% 100)yürütülen kurslar sayılabilir. Diğer taraftan karma nitelikli kurslara örnek olarak,İİBK(%59.6), özel kurs yerleri ve Turizm Bakanlığı kursları verilebilir.

• Kursların hedef kitlesine yerleşim birimleri açısından bakıldığında, işsizliğin yoğun olduğu kentsel kesime yönelik kurslar arasında,Pratik Kız Sanat Okulları,Olgunlaşma Enstitüleri,İİBK, Turizm Bakanlığı,Örgün Meslekî Eğitim Kurumları ve Özel Kurs Yerleri sayılabilir. Diğer taraftan, Tarım Bakanlığı ve Sanayi ve Ticaret Bakanlığının kursları büyük ölçüde kırsal kesime yöneliktir.En geniş hizmet ağına sahip Halk Eğitimi Merkezleri ise hem kırsal kesim hem de kentsel kesimdeki genç ve yetişkinlere hizmet sunmaktadır.

• Sonuç olarak, tamamen erkeklere yönelik kurumlar dışında, yılda ortalama 700.000 kişinin üzerinde bir yaygın meslekî eğitim kapasitesinin varlığı küçümsenemez. Ancak, 1994-95 öğretim yılında ortaöğretim ve yükseköğretim çağındaki (12-21 yaş)nüfusunun yarısından fazlası (7.000.000 civarında)örgün eğitim dışında bulunan her ülkedeki yaygın meslekî eğitim kapasitelerinin hem daha fazla genişletilmesine hem de bu kapasitelerin daha etkili bir biçimde istihdama dönük olarak kullanılmasına olan gereksinim açıktır.

Nitekim, istihdamı geliştirmede meslekî eğitimi etkili bir araç olarak kullanma eğiliminde olan Millî Eğitim Bakanlığı yetkilileri, yukarıda da vurgulandığı gibi ulusal kaynaklara ek olarak dış kaynakları da kullanarak yaygın meslekî eğitimin kapasitesini geliştirmeye ve istihdam alanlarıyla bütünleştirmeye yönelik çeşitli projeleri uygulamaya koymuşlardır. Ancak, bu projelerin nasıl uygulandığı, uygulama sürecinde ortaya çıkan güçlüklerin neler olduğu ve bu güçlüklerin aşılmasında hangi yöntemlerin kullanıldığı konularında ayrıntılı değerlendirme raporları elde edilemediği için bir yorum yapmak güçtür. Diğer taraftan Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (İİBK) ve Turizm Bakanlığı’nın işgücü yetiştirmeye yönelik çalışmaları da işsizlikle mücadelede önemli bir yer tutmaktadır. Hiç kuşkusuz, bu yeni projelerle, genç kız ve kadınların kendilerini geliştirmelerine fırsat sürücü ve kadın istihdamını artırıcı meslekî eğitimin giderek genişlemesi beklenebilir.

 TABLO 1: Türkiye'deki Karma veya Kadınlara Yönelik Yaygın Mesleki Eğitim Etkinliklerinin Özet Tablosu (1994-1995 Öğretim Yılı Sonu)
 

Kurum Adı	Hedef Kitle	Kurs Süresi	Kurs sayısıa	Kursiyer sayısıa	Kadın Yüzdesi	Toplam içindeki yüzdesi	Öğretmen sayısı	Kurum/okul sayısı
1. Milli Eğitim Bakanlığı
Halk Eğitimi Merkezleri	Kırsal ve kentsel kesimdeki tüm yetişkinler (karma)	Değişik kısa süreli	39 264	540 380	91.5	74.5	5 029	905
Pratik Kız Sanat Okulları	Genç kız ve kadınlar	Değişik kısa süreli	V.Y.	113 000	100.0	15.6	779	487
	Kız Meslek Lisesini veya Pratik Kız Sanat Okulunu bitiren kadınlar	2 yıl	–	2 100	100.0	0.3	442	11
Olgunlaşma Enstitüleri Örgün Meslekî Eğitim Kurumlarındaki Meslek Kursları (3308 dahil)b	Meslek sahibi olmayan gençler (karma)	Değişik kısa süreli	V.Y.	10 000c	V.Y.	1.4	–	–
Ara Toplam	–	–	39 264	665 480	–	91.7	6 250	1 403
2. Diğer Bakanlıklar
Çal. ve Sos. Güv. Bkn. İİBK	Genç ve yetişkin işsizler (karma)	2-6 ay	691	10 626	59.6	1.5
Tarım Bakanlığı Teşk. ve Dest. Gen. Md.Eğitim Merkezleri	Kırsal kesimdeki 14-18 yaş grubu (karma)	8 ay	V.Y.	600	V.Y.	0.0	V.Y.	7
Gezici Köy Kursları	14 yaşından büyük köylü kadınlar	3 ay	173	2 970	100.0	0.4	V.Y.	–
Tar.Ref.Gen.Md.  Beceri kazandırma kursları	Tarım reformu yörelerindeki yetişkin kızlar	Değişik kısa süreli	V.Y.	44	100.0	0.0	V.Y.
Turizm Bakanlığı  Tur. Eğt. Gen. Md.	En az ortaokul mezunu genç kız ve erkekler	7 ay	11	700	33.0d	0.0	V.Y.	12
Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Küç. San. ve San. Bölge ve Sit. Gnl. Md.	Kırsal kesim ve gecekonduda yaşayan kadınlar	4 ay	31	350	100.0	0.0	V.Y.	–
Adalet Bakanlığı  Ceza ve Tev.Ev.Gen.Md.	Hükümlüler  (karma)	Değişik kısa süreli	V.Y.     906	10 447     25 737	V.Y.     –	1.4     3.5	V.Y.     –	–     19
Ara Toplam	–	–
3. Özel Kurs (Eğitim) Merkezleri	Meslek kazanmak veya mesleğini geliştirmek isteyen genç ve yetişkinler (karma)	Değişik kısa süreli –	3 263d     43 433	34 493     725 710	57.5     –	4.8     100.0	1 685     7 935	702     2 124
Genel Toplam	–

a. Son beş yıllık (1990-1995 dönem ortalama yıllık sayı. Halk Eğitimi Merkezleri ve Özel Kurs Merkezleri için kursları bitirenleri kapsamaktadır.
b. Örgün mesleki eğitim kurumlarınca düzenlenen yaygın mesleki eğitim kursları.
c. Tahmini.
d. 1994-95 öğretim yılı
V.Y.: Veri Yok

(*) Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yönetimi, Teftişi, Plânlaması ve Ekonomisi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi.

(1)Birleşmiş Milletler, İstihdam Yaratmayan Büyüme ve Çalışma Hakkı, Dünya Sosyal Kalkınma Zirvesi, Kopenhag, 6-12 Mart 1995.

(2)J. Lowe, Dünyada Yetişkin Eğitimine Toplu Bakış, (Çev.Turhan Oğuzkan), Ankara,UNESCO Yayınları, 1985, s.74-75.

(3)M.E.B. Araştırma,Plânlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yayınlanmamış veriler, 1996a.

(4) M.E.B. Çıraklık ve Yaygın Eğitim, Ankara, 1994a.

(5)M.E.B. Çıraklık ve Halk Eğitimi Merkezlerinde Yürütülen Yaygın Meslekî Eğitim Projesi Çalışmaları, Ankara, 1994b.

(6) M.E.B. Yaygın Eğitimde İstihdam ve Çok Amaçlı Eğitim Merkezleri, Ankara, 1995.

(7)M.E.B. Bütçe Raporları, 1991-96 Yılları.

(8)M.E.B. Meslekî Teknik Öğretimde Kız Teknik Öğretim, XV. Millî Eğitim Şûrası, 1996b. (çoğaltma).

(9)M.E.B. Bütçe Raporları, 1991-96 Yılları.

(10)M.E.B. Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğü:Tanıtım ve Çalışmalar, 1996c. s.65-70.

(11)İİBK, Bazı Avrupa Ülkelerinde İstihdam Kurumları, Ankara, 1991, s.1.

(12)H.Tatlıdil ve Y.Kavak, Türk İş Dünyasının İş ve İşçi Bulma Kurumundan Beklentileri,Ankara, İİBK, 1991, s.4-5.

(13)ÇSGB/İİBK/UNICEF Genç Kız ve Kadınların Meslekî Oryantasyon ve İstihdamı Projesi-Ana Uygulama Plânı Orta Dönem Değerlendirme Raporu, 1994, s.2.

(14)DPT, Kadın, VII. BYKP-ÖİK Raporu, 1994, s.23.

(15)Tarım Bakanlığı Teşkilâtlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü, Yayımlanmamış Faaliyet Raporları, 1994.

(16)Tarım Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, YayımlanmamışVeriler, 1996.

(17)Turizm Bakanlığı, Yayımlanmamış Veriler, 1996.

(18)Sanayi ve Ticaret Bakanlığı,Yayımlanmamış Dökümanlar, 1995.

(19)Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkif Evleri Genel Müdürlüğünün 01.12.1995 tarih ve 95050469 sayılı yazısı.

(20) M.E.B. a.g.e., 1996a.

(21) M.E.B. Özel Öğretim Kurumları Genel Müdürlüğü, Yayımlanmamış Veriler, 1996d.

(22)DİE. Millî Eğitim İstatistikleri: Yaygın Eğitim, 1990-1991. Ankara, 1994c.