Dr. Aşkın ASAN (*)

GİRİŞ

Din eğitim-öğretim uygulamalarının en önemli hedeflerinden biri öğrencide dinî ilgi ve merakı canlı tutma, din hakkında düşünme yeteneği geliştirmedir(1). Kişinin dinini anlayabilmesi tüm yaşamı boyunca sürecek bir çabadır. İlkokulda öğretmen bazı temeller atacaktır. Öğretmen dinî bilgileri çocuğun zihnine yığmak yerine, öğrencinin anlama, uyum, somuttan soyuta geçme, yargılama ve bilgiyi kazanabilme yeteneğini geliştirmelidir(2).Öğrenci dinî öğreti ve olguların, dinî geleneklerin üzerinde düşünmeye cesaretlendirilmelidir(3).

Uzun pedagojik deneyler, öğretim içeriğinin pasif bir şekilde alınmasıyla ve mekanik bir şekilde verilmesiyle hiçbir dersin eğitim etkisi yaratmadığını göstermektedirler (4).

Öğretmenlerin sınıf ortamında söyleyip yaptıkları öğrencilerin öğrenme düzeylerini etkileyen faktörlerdendir. Birçok araştırma, öğretmen davranışlarının öğrencilerin başarısına, kendini kabullerine, sosyal ilişkilerine ve düşünce gelişimlerine etki ettiğini kanıtlamıştır.

Öğretmenlerin düşünme düzeyleri ile öğrencilerin düşünme düzeyleri arasında sıkı bir ilişkinin olduğu Measel ve Mood’un 1972’de yaptıkları araştırmada kanıtlanmıştır. Yine Cole ve Williams’ın 1973’de yaptıkları araştırmada öğretmen sorularının mantığı ile öğrencilerinin yanıtlarındaki mantıklılık arasında korelasyon olduğu bulunmuştur. Öğretmenlerin yüksek düzey bilişsel sorular kullandıklarında öğrencilerinin eleştirel düşünme gerektiren testlerde ve standart başarı testlerinde aldıkları puanların yüksek olduğu saptanmıştır (5).

Öğretmen ve Din Öğretimi

İlkokullarda Din ve Ahlâk Öğretiminin verimliliği hakkında Mualla Selçuk’un 1988 yılında yapmış olduğu araştırmada görüşmeye katılan öğretmenlerin % 47.22’sinin öğretmenin anlatımı yöntemini %24.44’ünün ise soru cevap yöntemini uyguladıkları belirtilmiştir (6). DinKültürü ve AhlâkBilgisi derslerinde çoğu konuların öğretmenin anlatımı yöntemi ile işlendiği görülmektedir.Bu yöntemin en belirgin sınırlılığı öğretmenin aktif öğrencinin ise pasif olmasıdır. Günümüzün öğrenciyi merkez alan yaklaşımı artık bu pasif öğrenciyi istememektedir.

Dinî konuların sınıf ortamında öğrenciler tarafından kavranması, öğretmenin sorularının niteliğine ve öğrenciyi düşünmeye yönlendirecek ortamları oluşturmasına bağlıdır (7). Basit bir bilginin hatırlatılması değil, kapsamlı yanıt isteyen öğretmen soruları, çocuklarda yüksek düzey düşünme becerileri geliştirirler(8). Öğretmen sınıf içi tartışma ortamını oluşturacak zorlayıcı olmayan tarafsız sorularıyla; öğrencilerde dinin geçmiş ve günümüzde yaşanan sorunları hakkında eleştirel düşünebilme yeteneğinin gelişmesine yardımcı olur (9).

Öğrencinin Düşünmeye Yönlendirilmesi

Düşünme simgesel aracılık işlemidir.“Aracılık” düşünmenin, uyarıcı durum ile bireyin bu duruma gösterdiği davranım arasındaki boşluğu doldurması demektir.Başka bir deyişle, düşünme çevremize ilişkin bilginin işlenmesidir (10).

“Düşünme oluşumu” hakkında oluşturulan birçok model incelendiğinde şu üç temel sürecin varlığının belirtildiğini görmekteyiz(11).

1.Girdi: Verilerin duyular ya da bellekten geri çağırım yoluyla alımı,

2.İşleme: Verileri anlamlı ilişkiler içinde işleme koyma,

3. Çıktı: Bu ilişkileri farklı durumlara uygulama.

Beynimiz hiçbir zaman durmaz.Bizler bilgiyi uyurken bile işler durumdayız.Beyin girdi, işleme, çıktı süreçlerine aktif olarak katılır.Herhangi bir öğrenme sürecine tam olarak katılmadığı zaman bile beyin durağan değildir.Öğrenme ortamının, düzeni bozuk, güdülemeyen, anlamsız olduğu durumlarda beyin başka ortamlarda (düzensiz düşünceler, duygular, fiziksel duyarlılık, hayallere dalma, fantazi yapma, problem çözme, ruhsal yaratıcılık, anılara dalma gibi...)aktifliğini sürdürür.Düşünme, dış uyarımın iç işlem sonrasında duyular yoluyla alımıdır(12). Eğer yeni bir bilginin kodlanması gerekiyorsa, beyin bu bilgiyi daha önce bellekte kodlanan benzer bilgiyle eşleştirme, karşılaştırma ve ayrıştırma gibi faaliyetlere girişir. Bu süreç oldukça kısa bir sürede tamamlanır.

Öğretmenler sınıf ortamını öğrencilerin girdi, işleme ve çıktı süreçlerini işletecek şekilde düzenlemelidirler. Bu süreçleri işletecek en etkili yöntem öğretmen sorularıdır.Öğretmenler konu anlatımı sırasında ya da anlatım sonunda yöneltecekleri sorularla öğrencilerin düşünme becerilerini geliştirebilirler.Girdi, işleme ve çıktı modeli ile öğretmenler soracakları soruların mantıksal yapısını; öğrencilerin verilen bilgiyi özümsemelerini, daha önce kazandıkları bilgiyle karşılaştırmalarını, anlamlı ilişkiler halinde işlemelerini ve bu ilişkileri yeni durumlara transfer edip, uygulayabilmelerini sağlayacak şekilde yapılandırabilirler.

Aşağıda DinKültürü ve AhlâkBilgisi öğretmeninin öğrencisine yönelteceği girdi, işleme, çıktı modeline uygun soru örnekleri sunulmaktadır.(Verilen soru örnekleri “Peygamberlere İman” ve “Kitaplara İman” konularıyla sınırlıdır.)

1.Bilgiyi Hatırlama (Girdi)

Bu basamak herhangi bir nesneyle ya da olguyla ilgili bazı özellikler kişinin görünce tanıması, sorunca söylemesi ya da aynen tekrar etmesi davranışlarını kapsar. Bu basamakta anlamını ve mantığını bilerek tanıma, söyleme ve ezberden söyleme vardır(13). Bu aşamada öğretmenlerin soracağı sorular öğrencilerden kavramları, bilgileri, duyguları, yaşantıları davranışa dönüştürmelerini sağlar.Öğrencilerin duyularını aktif hale getirir.Öğretmenlerin bu basamakta şu bilişsel davranışları gerçekleştirmeleri gerekir:tamamlama, sayma, eşleştirme, adlandırma, tanımlama, gözleme, anlatma, seçme, açıklama, sıralama, belirleme ve anımsama (14).

Bu basamakta sorulabilecek soru örnekleri ve kazandırılmak istenilen bilişsel davranışlar:
 

Sorular Büyük KutsalKitapların adları nelerdir?  Bu resim sana neler hissettiriyor?  Hangi sözcük bu resme uygundur?  Kaç tane kutsal kitap vardır?  Allah’ın haber ve öğretilerinin yazılı olduğu kitaplara .................... denir.  Aşağıdaki Kutsal Kitaplardan hangisi İsa Peygamber’e indirilmiştir?  Yahudi ulusuna gönderilen peygamberlerin isimlerini söyleyiniz.  Evinizde Kur’anı Kerim nerede durur?

Bilişsel davranış Adlandırma Açıklama Eşleştirme Sayma Tamamlama Seçme Sıralama Anımsama

2.Bilginin İşlenmesi (İşleme)

Bu aşamada, girdi basamağında kazanılan davranışların öğrenci tarafından özümsenmesi, kendine mal edilmesi, anlamının yakalanması söz konusudur(15). Bu aşamada öğretmen sorularıyla, öğrencilerin gözlemledikleri veya daha önce kazandıkları bilgilerin sebep-sonuç ilişkilerini ortaya koyma, analiz etme, sentez etme, özetleme, karşılaştırma, farkını bulma ve sınıflandırmalarına yardım etmelidir.Bu basamakta gerçekleştirilmesi gereken bilişsel davranışlar şunlardır:Sentez, analiz, sınıflandırma, açıklama, karşılaştırma, farkını bulma, deneme, düzenleme, gruplara ayırma ve karşıtını belirleme (16).

Bu basamakta sorulabilecek soru örnekleri ve kazandırılmak istenilen bilişsel davranışlar:
 

Sorular Allah niçin peygamber göndermiştir?  Niçin diğer kutsal kitaplara inanmamız gerekir de onlara uymamız gerekmez?  Kur’anı Kerim’in diğer kutsal kitaplardan üstünlükleri nelerdir?  Aşağıdaki kutsal kitapları indiriliş sırasına göre düzenleyiniz.  Namaz ibadetinin diğer ibadetlerden farkı nedir?  Namaz ibareti, oruç ibadeti ile karşılaştırıldığında hangi ortak özellikleri bulursunuz?  Din insanlara neden gereklidir?

Bilişsel davranış Açıklama Nedenlerini bulma Karşılaştırma Düzenleme Farkını bulma Benzetme Sonuç çıkarma

3.Uygulama (Çıktı)

Bu düzeyde sorulacak olan sorular, öğrencilerin geliştirdikleri kavram ve ilkeleri özümsemelerini ve yeni durumlara uygulayabilmelerini sağlamalıdır(17). Bu düzey, öğrencinin yaratıcı ve eleştirel düşünebilme, hayal gücünü kullanabilme, değer sistemi ve yargı yeteneğini geliştirmeye yardımcı olur.Bu düzeyde geliştirilmesi istenen bilişsel davranışlar şunlardır:İnceleme, yaratıcı düşünme, plân yapma, değerlendirme, yargıya varma, varsayımda bulunma, üretme (18).

Bu basamakta sorulabilecek soru örnekleri ve kazandırılmak istenilen bilişsel davranışlar:
 

Sorular Peygamberlerin gönderilmesi toplum yapısını nasıl etkilemiştir?  Kutsal kitaplar insanlara hangi mesajları verirler?  Peygamberimizin ahlâkı niçin bize örnek olarak gösterilmiştir?  Peygamberimiz neden peygamberlerin en büyüğüdür?  İnsanlara kutsal kitaplar gönderilmeseydi durum nasıl olurdu?

Bilişsel davranış İnceleme Genel sonuç çıkarma Değerlendirme Yargıda bulunma Varsayım

 

Öğrencilerde, yaratıcı ve yapıcı bir kişilik geliştirmek, düşünme yeteneklerinin gelişmesine önem vermeye bağlıdır. Çocuğu düşünmeye alıştırmanın ilk koşulu, onu, düşünebileceği bir soru ile karşılaştırmaktır(19).

Öğretmenler öğretim konularını bir“soru” biçimine sormak yoluyla; bu soruları girdi, işleme, çıktı süreçlerini işletecek şekilde düzenleyerek, öğrencilerin bilişsel davranışlar geliştirmelerini sağlayabilirler. Dikkatli ve doğru seçilmiş sorular öğrencilerin:

1.Sözel anlamlar ve bilişsel süreçler arasında bağ kurma yeteneklerini geliştirir.

2. Girdi, işleme, çıktı süreçlerini alıştırmalar yoluyla işletir.

3.Bilişsel süreçlerin farkına varmalarını ve okul sonrası ortamlara uygulamalarını sağlar.

4. İlgilerini dinî olgularla ilgili soru sormaya yönlendirir.

5. Dinî ilgi ve meraklarını canlı tutar.

6.Din hakkında düşünme yeteneklerini geliştirir.

Sonuç

Din eğitim-öğretim uygulamalarının en önemli hedeflerinden biri, öğrencide dinî ilgi ve merakı canlı tutma ve öğrencinin din hakkında düşünme yeteneğini geliştirmedir. Dinî konuların sınıf ortamında öğrenciler tarafından kavranması, öğretmenin öğrenciyi düşünmeye yönlendirecek sorularının niteliğine bağlıdır. Düşünmenin oluşumu hakkında ileriye sürülen modeller incelendiğinde girdi, işleme, çıktı olarak belirtilen üç temel sürecin varlığını görmekteyiz. Öğretmenler bu süreçleri işleterek, öğrencilerin düşünme becerilerini geliştirebilirler.

Bu çalışmada,Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi öğretmeninin öğrencisine yöneltebileceği soru örnekleri sunulmuştur. Bu soru örnekleri, insan düşünme modelinin girdi, işleme, çıktı süreçlerini işletecek şekilde hazırlanmıştır. Böylece, etkili öğrenme ortamı oluşturulurken, öğrencilerin din hakkında düşünme yeteneklerinin gelişmesi sağlanacaktır.
 
 
 
 

(*)Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon İlahiyat Meslek Yüksekokulu Öğretim Görevlisi.

(1)Beyza Bilgin, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi,A.Ü.İlahiyat Fakültesi Yayınları,Ankara, 1988, s.95.

(2)Mualla Selçuk, Çocuğun Eğitiminde Dinî Motifler, Türkiye DiyanetVakfı Yayınları,Ankara, 1991, s.138.

(3)Marcia Bundy Seabury, “Teaching Dystopias:The Value of Religious Questioning”, Journal of General Education, Sayı:44, (March 1995), s.180-195.

(4)Muhsin Hesapçıoğlu, Öğretim İlke ve Yöntemleri, Beta BasımYayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1994, s.147.

(5)D.Redfield, E. Rousseau, “A Meta-Analysis onTeacherQuestioning Behavior”,Review of Educational Research, Sayı:51, (Summer 1981), s.234-245.

(6)Selçuk, a.g.e., s.128.

(7)C.Gregory Higgins,“Some Questions to AskBefore Leading a Class Discussion”, Religious Education, Sayı:89, (Win. 1994), s.68-79.

(8)A.JamesBellance,“A call for Staff Development”, Developing Minds:A Research Book for Teaching Thinking, Assocation forSupervision andCurriculum Development,Autumn, 1985, s.126.

(9)C.FrederichRsinger, “Religion in the Social StudiesCurriculum”, ERICDigest, Say:071. 1993.

(10)CliffordT.Morgan, Psikolojiye Giriş, Çev.SibelKarakaş ve ark. Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yayınları, Ankara, 1984, s.144.

(11)Arthur L.Costa, “TeacherBehaviorsThatEnable Student Thinking”, Developing Minds:A Reseacrh Book for Teaching Thinking,Assocation for Supervision andCurriculum Development, Autumn, 1985, s.126.

(12)Arthur L.Costa, “Toward a Model of Human Intellectual Functioning”, Developing Minds:A Research Book for Teaching Thinking,Assocation forSupervision andCurriculum Development, Autumn, 1985, s.64.

(13)Veysel Sönmez, Program Geliştirmede Öğretmen El Kitabı, PegemYayınları,Ankara, 1994, s.36.

(14)Costa, 1985, a.g.e., s.127.

(15)Sönmez, 1994, a.g.e., s.46.

(16)Costa, 1985, a.g.e., s.127.

(17)Sönmez, 1994, a.g.e., s.51.

(18)Costa, 1985, a.g.e., s.128.

(19)Cavit Binbaşıoğlu, Öğrenme Psikolojisi, Kadıoğlu Matbaası, Ankara, 1991, s.89.