Dr. Evrim ÜSTÜNLÜOĞLU (*)
 
 

Gözlem, günlük yaşama katılma, ayak uydurma sürecidir.Günlük yaşam içinde ilgimizi çeken konulara göre elemeler yapar, seçer, gözlemlerde bulunuruz. Bir oyun grubuna katılmak isteyen çocuğun oyuna katılmadan önce oyunu bir süre gözlemesi, kuralları çıkarmaya çalışması ve oyuna katılıp katılmayacağına karar vermesi gözlemin bir parçasıdır.

Sınıf ortamında da günlük yaşamda olduğu gibi hem öğretmen hem de öğrenci tarafından yapılan gözlemler yer alır.Sınıf içinde ya da dışında yapılan gözlemlerin amacı var olan şartlara ayak uydurmaktır. Günlük yaşamda yaptığımız gözlemler informal gözlem; performansın değerlendirilebileceği çok yönlü, amaçlı, dinamik eylem süreçleri ise formal düzeyde gözlemler olarak adlandırılır. Bu çok yönlü süreç içinde kimin kimi, nerede, hangi kurallar çerçevesinde, hangi gözlem aracıyla gözleyeceği ve hedeflenen amacın ne olması gerektiği gibi pek çok unsur vardır.

Sınıf içinde gözlem yapmanın kuşkusuz çeşitli amaçları olabilir.Özellikle öğretmen merkezli, öğretmene yönelik gözlem yapmanın hedefi 2 amaç altında toplanabilir:

1.Değerlendirmek

2. Yardımcı olmak

Değerlendirmek ve yardımcı olmak amacıyla çoğunlukla hizmet öncesinde öğrenci öğretmenler ya da öğretmenliğin ilk yıllarında stajyer öğretmenler için uygulanan bu gözlem türlerinin faydaları kadar sakıncaları da olabilir.Uzman öğretmen tarafından yardım amacıyla hazırlanan öğretim reçeteleri stajyer öğretmende keşfetme yollarını zedeleyebileceği gibi, değerlendirilmek amacıyla gözlenen öğretmende de kırgınlık hissi ve öğrenilmiş çaresizlik yaşatabilir.

Süpervizyon(denetleme) ve gözlemle ilgili pek çok çalışma, gözlem ve süpervizyonun ana amacının deneyimli öğretmenin daha az deneyimli ya da yeni öğretmenleri değerlendirmek ve açık gördükleri noktalarda onlara yardımcı olduklarını vurgulamaktadır.Gözlemi yapan öğretmen ne kadar işbirlikli, yaratıcı bir yöntem kullanırsa kullansın bu uygulamanın temelinde her zaman yardımcı olmak ve değerlendirmek mantığı yatmıştır. Kuşkusuz deneyimli, uzman bir öğretmenin daha az deneyimli bir öğretmene yardımcı olmasından daha doğal bir şey olamaz; ancak günlük yaşamda sıklıkla küçük bir çocuğun anne ve babasına “Benim yapmama izin verin”, “Bana nasıl yapılacağını söylemeyin ben kendim öğrenmek istiyorum” dediğini de duymuşsunuzdur. Yani yaparak ve yaşayarak öğrenmek, kendi kendilerine keşfederek, kendi yapmalarına izin verilerek. Kendimizi ya da başkalarının öğretimini izleyerek gözlemek, fark etmek, öğretimin bilincine varmak başkaları tarafından ne yapmamız gerektiğinin söylenmesinden oldukça farklı bir yöntemdir. Keşfetme amaçlı gözlem bir süreçken, değerlendirme ya da yardımcı olmak amacıyla gözlem bir üründür(1).

Bu makale; süpervizyon ya da gözlemi her zaman kullanıldıkları boyutun dışında yani değerlendirme ya da yardımcı olmak değil; hem gözleyen hem de gözlenen öğretmenlerin kendilerini ve öğretim yollarını keşfedebilmek için farklı bakma yollarını nasıl paylaşabileceklerini vurgulamaktadır.

Keşfetmek kadar yüzleşmenin de yaşandığı bir süreç olan öğretmenin öğretmeni gözlemesinin başlıca amaçları:

a. Öğretimin etkililiğini artırmak,

b.Öğretmenlerin bir takım hâlinde çalışmalarını sağlamak,

c. Öğretim performanslarını değerlendirmeleri için bir ortam yaratmak

d. Dayanışma analizine girmelerini teşvik etmektir(2).

Kuşkusuz öğretmenlerin zaman çizelgelerinin uyumlu olmaması, kendilerinin bir başka öğretmen tarafından gözlenmelerinin huzursuzluk yaratması ya da bu gözlem türüne inanmamaları gibi noktalar bu gözlem türünün olumsuz yönlerini oluştursa da takım ruhuna dayalı bir kültür yaratmak, farklı öğretim stillerinin farklı öğretim ortamlarına taşınması, öğretmen çiftler arasında iş birliği yaratması gibi pek çok olumlu yönleri de vardır.Kısaca, bu gözlem yolu öğretimle ilgili bilgi toplama olarak da kabul edilip uygulanabilir.

Doğrudan gözlem -öğretmenin öğretmeni gözleme süreci- 3 aşamada yapılandırılabilir:

1-Gözlem öncesi hazırlıklar

2-Gözlem süreci

3-Gözlem sonrası

1. GözlemÖncesi Hazırlıklar

Gözlem öncesinde yapılacak çalışmalar aşağıdaki gibi sıralanabilir:

-İki öğretmen arasında yapılacak ziyaretlerin zaman programı belirlenmelidir (hangi sınıf?, ne zaman?)

-İki öğretmen arasında gözlem için belli bir odak noktası belirlenmelidir.Gözlem seçici olmalıdır. Gözlemin belli bir amacının olması, o gözleme belli bir bakış açısı, belli bir sorun yükler. Çünkü gözlem, gözlem yapmak için değil, belli bir amaç doğrultusunda yapılmalıdır.Alanda yapılan araştırmalar, öğretmenlerin odak noktası olarak daha çok dersin organizasyonu, zamanı ayarlama, öğrencinin derse katılımı, öğrencinin görev ve sorumlulukları üstlenmesi, soru-yanıt süreçleri, çiftli gruplarda öğrenci performansı, sınıf etkileşimi: öğretmen-öğrenci, öğrenci-öğrenci, yeni uygulanan öğretim teknikleri, grup çalışmaları gibi konularda gözlenmek ve gözlem yapmak istediklerini açığa çıkarmıştır.

-Hangi gözlem araçlarının kullanılacağı konusunda fikir birliği sağlanmalıdır. Gözlem araçları gözlemin sistematik yapılandırılması açısından çok önemlidir. Bu araçlar, gözlem analizinin yapılması, gözden geçirilmesi ve gerekli dönütün verilmesi açısından gereklidir. Hangi gözlem aracının daha iyi olduğu sorusu yanlış bir sorudur.Kullanılan araçlar problemin doğasına, belirlenen hedefler ve gözlemciye göre değişebilir.

Gözlem süresince kullanılabilecek veri toplama araçlarıyla ilgili kısa açıklamalar aşağıda verilmiştir:

Kategori Sistemleri:İşaretler, çek etme, derecelendirme skalaları şeklinde olabilir. Bunlar kapalı sistemler olup önceden belirlenmiş noktalar(soru şekilleri, kime ne kadar sıklıkla sorulduğu gibi) üzerine odaklanılır.Sınıf içinde bireysel farklılıkları göz önüne almaksızın sınıf içi süreçlerle ilgili veri toplamada kullanılır.

Betimsel Sistemler: Yapılanmış betimsel analiz sistemlerini kapsar.Açık bir sistemdir.Önceden belirlenmiş kategorilerle birlikte olayların kapsamlı bir açıklamasını da içerir. Video ya da kayıt araçları bu sistem de kullanılabilir. Amaç, gözlenen olayın detaylı bir tanımını yapmaktır.

Teknolojik Kayıtlar: Resimler, teyp ya da video gibi araçlar materyal toplamak için kullanılır. Açık sistem olup gözlemler seçkisiz kaydedilir. Amaç, gözlem sonrasında gözlem amacına uygun olarak kareleri dondurarak öğretmen çiftlerin söz konusu olaylar üzerinde yorum yapmalarıdır. Kayıtlar sayesinde veriler defalarca dinlenebilir, seyredilebilir, parçalara ayırarak her seferinde daha farklı bir olaya odaklanılabilir. Olaylara daha farklı bakmanın yolları öğrenilebilir. Başkalarının gözlüklerini takarak bakmak ve her seferinde daha farklı şeyler yakalamak bu süreçle kazanılabilir. Bu bakış açısıyla gözlem ve analizlerde her şey ters yüz edilerek ya da dışına ve içine çıkarılarak farklı noktalar yakalanabilir (3).

2. GözlemSüreci

Gözlem sürecinde dikkat edilmesi gerekli olan noktalar aşağıdaki gibi özetlenebilir:

-Belirlenen amaç doğrultusunda gözlem yapılmalıdır.

-Resmin bütünü gözlenmelidir.Öğretim ortamını mı yoksa öğretmeni mi gözlemeli?: Öğretmeni gözlemek söz konusu olduğunda, öğretmenin bireysel özellikleri üzerinde odaklanmak hiç de zor değildir.Fakat bir performansın kalitesi bireysel özelliklerin dışında pek çok unsura bağlıdır.Sadece öğretmeni gözlemek, öğrencinin ya da kullanılan öğretim materyalini dışlamak, resmi bütün görmemizi engeller. Gözlem, öğretmen-öğrenci ilişkisi, öğretme-öğrenme süreçlerine dayalı olmalıdır.

-Gözlemci sadece gözlemci kimliği ile sınıfta bulunmalı hiçbir etkinliğe katılmamalıdır.Gözlemcinin sınıf ortamında bulunması atmosferi etkileyebilir.Gözlemci gibi öğretmen ve öğrenciler de belli önyargılar, beklentiler içinde olabilir ve bu durum öğretim ortamının doğallığını zedeleyebilir.Gözlem öncesi ve sonrası sınıf içinde öğrencilerle düzenlenecek kısa toplantılar ya da öğrencilerin konuyla ilgili olarak bilgilendirilmeleri etkilenmeyi en aza indirgeyebilir.

-Gözlenen etkinlikler gruplanmalıdır:Veri toplanırken etkinliklerin gruplanması gözlem sonrasındaki yorumlara daha sistematik bir yaklaşım sağlayabilir. Örneğin derste eşanlamlı kelimeler çalışılıyorsa bununla ilgili kısa bir şema oluşturulabilir:sorular, kimin sorduğu, nerede oturduğu, cinsiyet, nasıl soru sorulduğu, derse katılım gibi. Veri toplarken gözlemcinin, sınıf-içi etkinlikleri iyi görebilmesi amacıyla kategoriler(soru çeşitleri, öğretmen öğrenci etkileşimi, vb...) geliştirmesi uygun olur.Kategoriler çözümlendikten sonra veri çözemlemesi yapılır.

3.GözlemSonrası

Gözlem sonrası 2 öğretmen için uygun ve en kısa zamanda gerçekleştirilmesi gereken görüşmelerde aşağıda belirtilen noktalar önemli olabilir.

VerilerinYorumlanması: Gözlem sonrası görüşmelerde gözlemcinin denetleyici, değerlendirici bir kimliği takınmaması son derece önemlidir. Bu görüşmelerin başlıca amacı öğretmen çiftlerin öğretim süreçlerini birlikte keşfetmeleri ve farklı noktaları bulmalarıdır. Bu nedenle, verilerin yorumlanmasında gözlemcinin öncelikle ön yargılarından uzaklaşması gerekir.Örneğin, gözlenen öğretmenin, sınıf içinde sıklıkla gülümsemesi gözleyen öğretmen tarafından şımarıklık, etkileşim içine girme çabaları ya da sempatiklik olarak yorumlanabilir. Kuşkusuz, inanç ve algılarımız gözlemi yorumlama biçimimizi etkiler. Ancak bu etki, gülmenin sınıf içinde hangi olay zincirleri içinde tekrar ettiğini ya da sebepleri tartışıldığı durumlarda en aza indirgenebilir.Olayla ilgili tüm negatif ve pozitif yorumlar üzerine düşünülebilir. Çoklu yorumların bir başka amacı ise olayların ve olguların birden fazla oluş sebeplerinin olabileceğini öğretmen çiftlere hissettirmektir. Verileri yorumlama aşamasında yargılardan bütünüyle kaçınılması gereklidir; çünkü bu, araştırmayı, keşfetmeyi engeller. Bu gözlem türünde amaç, ne olması gerektiği, yapılan hatalar değil; öğretmenin sınıf içinde ne yaptığı, yapılan eylemin özellikleri, bu eylemlerin inanç, teori, amaçlara ve verilerin çoklu yorumlarına, gruplamalara ve aralarındaki ilişkilerle nasıl bağlantılı olduğudur(4).

Gözlem sonrası görüşmelerde aşağıda örneği verilen gözlem anketi gözlemci ve öğretmen için faydalı olabilir:

Gözlemci İçin:

1-Hangi sınıfı gözlediniz?

2-Gözlem sürecinde hangi araçları kullandınız?

3-Gözlem öncesi tartışmalarına, gözlem ve gözlem sonrası tartışmalara ne kadar süre harcandı?

4-Gözlem ve gözlem sonrası tartışma arasında ne kadar süre geçmiştir?

5-Arzulanan bilgiyi toplamak kolay mıydı?Yorum?

6-Bu gözlemi tekrar yapsaydınız gözlem aracınızı/kayıt şeklinizi değiştirir miydiniz?Niçin?

7-Gözlem deneyimi nasıl geliştirilebilir?

8-Gözlemlerin ne kadar sıklıkla yapılması sizce uygundur?

Öğretmen İçin:

1-Gözlem sürecinde kendinizi rahatsız hissettiniz mi?

2-Gözlemcinin varlığı sınıf dinamiğini etkiledi mi?

3-Gözlemcinin neyi gözlemlemesini istediniz?

4-Niçin bu seçimi yaptınız?

5-Gözlemci bir daha sizi gözlemleseydi hangi konuyu gözlemesini isterdiniz?

6-Kullanılan aracı değiştirir miydiniz?

7-Toplanan bilgiden nasıl yararlandınız?Yorum?

8-En faydalı bilgi sizce neydi?

9-Ne kadar sıklıkla gözlem yapılmalı?

10-Daha önce böyle bir deneyiminiz olmuş muydu?Yorum?(5)

SONUÇ

Doğrudan gözlemleri bir güç gösterisinden, ön yargıdan uzaklaştırıp, her iki tarafın da birbirlerini açıkça ifade etmek istedikleri, bilgi ve deneyimlerini paylaştıkları bir sürece dönüştürmek gereklidir. Böylesi bir mantık şemasıyla gerçekleştirilecek gözlem sonrasında öğretmenler, öğretim uygulama repertuarlarını geliştirme fırsatı bulacakları gibi farklı bakma yollarını yani daha önce bilmedikleri ya da farkında olmadıkları, inançlarını keşfettikleri ve daha bilinçli olma yollarını öğrenecektirler. Kısaca öğretmenler öğretimi birlikte keşfedebileceklerdir.

Her şeyden önce bakma yollarını öğrenmek, nasıl bakılacağını öğrenerek nasıl öğretileceğini öğrenmek, zamanla keşfedeceğimiz alternatifleri denemek, öğretimimizi keşfetmeye devam etmemizi sağlar.Bu keşfin her zaman çok kolay olmayacağı aynayı kendimize tutmanın zorluklarına da göğüs germenin gerekli olduğu unutulmamalıdır.

(*)Balıkesir Üniversitesi Yabancı DillerBölümü

(1)John F.Fanselow. “Let’s See:Contrasting Conversations About Teaching”, TESOLQuarterly, Vol.22, No:1, March 1988, s. 113-130.

(2)GingerWeade; Carolyn M.Evertson,“OnWhat Can be LearnedBy Observing Teaching”, Theory into Practice, Volume XXX, Number.1, Winter 1991, s. 37-45.

(3)Jach C.Richards; Charles Lockhart, “Teacher Development Through PeerObservation”, English Teaching Forums, October 1992, s. 1-10.

(4)Weade a.g.e. s. 40.

(5) Richards a.g.e. s. 10.