Yrd.Doç.Dr. Hayati AKYOL (*)
 
 

Giriş

Bu makalede, ilköğretim okulları birinci devre yazı öğretiminde dikkat edilmesi gereken noktalar ile karşılaşılan güçlükler ele alınmıştır. Özellikle 1. sınıflarda yazma çalışmalarında önemli bir yer tutan kalem tutma, kâğıt pozisyonu, yazma hızı, yazının okunabilirliği vb. konularda öğretmenlerin neler yapması gerektiği üzerinde durulmuştur.

Yazma, düşüncelerimizi ifade edebilmek için gerekli sembol ve işaretleri kurallarına uygun bir şekilde ve okunaklı olarak üretebilmektir. İnsanoğlunun iletişimde kullandığı en etkili ve kalıcı iletişim araçlarından birisi olan yazıdaki önemli unsurlar ise hız ve okunabilirliktir. Bu iki unsurun istenilen seviyede olabilmesi, harflerin şekil olarak basit ve kolay üretilebilir nitelikte olmasıyla ilişkilidir. Çünkü harfler kolay ve hızlı bir şekilde üretilemezlerse, çocuk yazma sırasında fikirlerin organizesi, yazılanların sayfa üzerinde uygun bir şekilde yerleştirilmesi gibi hususlarla ilgilenemez. Bu durum yazmada önceleri nitelik ve nicelik açısından yetersizliğe, daha sonraları da yazmaktan nefrete dönüşebilir. Ancak iyi yazı yazma her zaman nitelikli ve nicelikli fikirler üretmeye temel oluşturmaz. Graham’a göre Victor Hugo’nun yazdığı kâğıtlar mekanik açıdan sava? alanını andırmaktaydı (1). Fakat bu durum Victor Hugo’nun mükemmel fikirler üretmesine engel olmadı.

Graham ve Weintraub’a göre yazmadaki mekanik (harflerin fiziksel üretimiyle ilgili) yetersizlikler bir metin olu?turmayla ilgili yüksek seviyeli dü?ünme süreçlerini olumsuz yönde etkilemektedir (2). Çocuğun yazması çok yavaş ise düşünce ve maksatlarını kâğıt üzerine aktaramadan kaybeder. Dikkatin yazının düşünsel seviyede plânlanmasından, mekanikleri üzerine çevrilmesi oluşturulacak metinlerdeki tutarlılığı ve karmaşıklığı olumsuz yönde etkiler. Yazma sürecinin oluşturduğu sıkıntıdan dolayı da öğrencinin motivasyonu (güdüsü) kaybolur.

Burada önemle üzerinde durulması gereken nokta, yazmayı yeni öğrenenlerin sorunlarının dikkatle ele alınması zorunluluğudur. Genellikle yazma güçlüğü olan öğrencilerin yazıları iyi düzenlenmemiş, daha az sayıda fikirler içeren ve yorumlamaya çok az yer verir niteliktedir. Yazma becerilerinin gereken şekilde kazanılamayışı çocuğu üç temel sorunla karşı karşıya bırakır. 1) Yazma aşamasında çocuğun, öğretmen veya ilgili yetişkin tarafından algılanmasına olumsuz etki eder. 2) Harflerin doğru yazılamayışı veya kelime içerisinde yazılmayışları, yazma sürecinin fikir üretme, plânlama vb. unsurları üzerinde olumsuz etki yapar. 3) Yazma yetersizlikleri çocuğun "yazar" olarak gelişimini olumsuz yönde etkiler.

Yazma öğretimine hangi tür harflerle (dik temel veya eğik) başlanması gerektiği araştırmacılar arasında tartışmalı bir konudur. Yazı öğretimine dik temel harflerle başlamanın mı, yoksa eğik harflerle başlamanın mı okuma üzerinde daha etkili olacağı konusundaki araştırmalar kesin sonuçlar ortaya koymaktan uzaktır. Dik temel harflerle yazılan yazıların daha okunaklı, eğik harflerle yazmanın da daha hızlı olduğunu bazı araştırmalar ortaya koymuştur. Ancak Graham, Berninger ve Weintraub tarafından 4-9. sınıflar düzeyinde 600 öğrenci üzerinde yapılan güncel bir araştırmaya göre okunabilirlik ve hız açısından, dik temel harfler veya eğik harflerle okuma yazmaya başlama arasında anlamlı bir farklılık bulunmamaktadır. Hatta her iki yazı türünü (dik ve eğik) birlikte kullananların daha hızlı, bazen de daha okunaklı yazdıkları ortaya konulmuştur (3).

Hangi tür harflerle yazma öğrenilirse öğrenilsin belirli bir süre sonra çocuk kendi üslûbunu geliştirecektir. Kıvrımlarda fazlalık-azlık, harfleri farklı şekillerde birbirine bağlama veya yazı türlerini birbirine karıştırma öğrencinin kişisel üslûbuyla ilgilidir. Bu nedenle öğretmen bir model üzerinde aşırı derecede durmamalıdır. Çoğu gelişmiş ülkede ana sınıfı ve 1. sınıf düzeyinde önce dik temel harfler verilmekte, ikinci sınıftan itibaren de eğik harflerin öğretimine geçilmektedir. Ülkemizde de 1998-1999 öğretim yılında uygulamaya konan yazı programına göre yazı öğretimine dik temel harflerle başlanılmakta ve ikinci sınıfın ikinci yarısından itibaren de eğik el yazısı öğretilmektedir (4).

Yazmaya Etki Eden Unsurlar

Oturuş: Yazmada öncelikle dikkate alınacak husus oturma şeklidir. Çocuk sıraya oturduğu zaman ayakları yere değmelidir. Üzerinde yazılacak masa, oturulan sıraya uygun olmalıdır. Masa yüksek, sıra alçak olursa çocuk sürekli ayağa kalkarak yazmaya çalışacaktır. Ayakta yazma kolun masa üzerine yayılma şeklini, dolayısıyla kalem tutmayı da olumsuz yönde etkileyecektir. Sıra yüksek, masa alçak olursa bu seferde çocuk yazarken gereğinden fazla bükülecektir ve yine yazma olumsuz yönde etkilenecektir.

Kas gelişimi: Yazmada kol, bilek ve parmak kasları önemlidir. Kas gelişimini tamamlamayan çocuklar motorsal üretimde zorlanırlar. Kas gelişiminde büyük kaslardan küçük kaslara doğru bir yol izlenmelidir. Önce kol, sonra bilek, daha sonra da parmak kasları geliştirilmelidir. Havada geniş kol hareketleri yaparak kol kasları, kum masalarında çalışmalar yaparak da bilek, parmak ve kol kasları geliştirilebilir. Oyun hamurları ve yap-boz türü oyuncaklarla da kas gelişimi çalışmaları yapılabilir. Özellikle parmak kasları yeterince gelişmemiş olan çocuklar kalemi rahat bir şekilde tutamazlar. Böyle durumlarda plastik kalem tutacakları kullanılabilir.

Yönler: Yukarıdan aşağıya ve soldan sağa hareket Türkçe yazmada temel yönlerdir. Öğretmen daha çizgi çalışmaları aşamasında yönlere dikkat çekecektir. Yönlere dikkat çekmek için mutlaka oklar kullanılmalıdır. Harflerin ve diğer şekillerin başlangıç ve bitiş noktaları vurgulanmalıdır. Yön kavramı gelişmemiş olan çocuklar harfleri birbirine karıştırır. Örneğin "b" harfi "d" olarak veya tersi yazılabilir. Çocuklar "o" harfine aşağıdan başlayıp saatin hareket yönünü takip ederek yazabilirler.

El tercihi: Yazmada ilk izlenecek husus el tercihidir. Burada sağ, sol ve karışık ellilik söz konusu olabilir. Çocukların çoğunluğu sağ elini tercih etmektedir. Sol elini tercih edenler sağ el tercihi için zorlanmamalıdır. El tercihini tespit etmede etkili yollardan birisi öğretmenin gözlemleridir. Öğretmen çocukları değişik durumlarda (oyun oynarken, yazı yazarken vb.) gözlemleyerek kararını vermelidir.

Sol elini kullanan çocuklara öğretmen özel yardım etmelidir. Bu çocuklara tahtada yeterince pratik yapma imkânı verilmelidir. Öğretmen öğrenciyi tahtada izlemeli ve gereken yardımı anında yapmalıdır. Sol elli öğrencilerin sıraları sağ elli öğrencilerinkinden daha alçak olmalıdır. Bu durum sol elini kullanan öğrencinin yazdığını görmesine yardımcı olur. Ayrıca ışık sağ taraftan gelmelidir. Böylece elin yazı yazılacak bölgeyi gölgelemesi önlenmiş olur. Kâğıt eğimi sol elini tercih edenlerde sağ ellerini tercih edenlerin tersinedir. Sol elli çocuklar kalemi, kalemin yazım noktasından 4 cm. yukarıdan tutmalıdırlar (5). Sol elli çocuk çoğu zaman problemlerle karşılaşabilir. Türkçe’de yazma ve okuma soldan sağa olduğundan çocuk başlangıçta dezavantaj içerisindedir. Yönlere dikkat etmeme ikinci bir problemdir. Bu problem hem algısal hem de motorsal olarak yaşanabilir. Eğer görmede çocuğun sol gözü etkin ise o zaman materyali görsel olarak soldan sağa değil, sağdan sola doğru tarayacaktır. Bu durum hecelerin yanlış yazılmasına neden olduğu gibi kelimelerin de cümle içerisinde doğru dizilmesini olumsuz yönde etkiler. Bu olumsuzluklar doğal olarak okuma başarısını düşürür (6).

Sağ veya sol el tercihi, yazmada probleme yol açmaz. Ancak iki ellilik, çeşitli sorunlara yol açar. İki ellilik bir işi yaparken çocuğun biraz sağ biraz da sol elini kullanması olayıdır. Öğretmen buna kesinlikle izin vermemelidir. Eğer çocuk iki elini de kullanıyorsa o zaman öğretmen değişik alıştırmalar yaptırarak etkin olarak kullanılan eli tespit eder. Örneğin çocuğa her iki eliyle, zaman tutarak adını ve değişik cümleleri yazdırır. Çocuğun yazdıklarını okunulabilirlik, temizlik, çabukluk vb. açılardan kontrol ederek tercih edilmesi gereken el hakkında karara ulaşır (7).

Boşluklar: Yazmada cümleler, kelimeler, harfler arası ve sayfa kenarlarındaki boşluklar dikkate alınmalıdır. Okunulabilirlik ve estetik açıdan bunlar da önemlidir. Öncelikle sayfa kenarlarında bırakılması gereken boşluklar vurgulanmalıdır. Daha sonra sırasıyla cümle, kelime ve harf aralarındaki boşluklara çocukların dikkatleri çekilmelidir. Kalem ve parmak kullanarak cümle ve kelimeler arası boşluklar kavratılmaya çalışılabilir.

Harflerin şekilleri: Yazı öğretiminde temel amaç okunaklı ve bir o kadar da çabuk yazmayı öğrenciye kazandırmaktır. Bunun için harf şekillerinin doğru olarak kavratılması gerekir. Çocuk hızlı ve doğru bir şekilde harflerin şekillerini zihninde hatırlayabilmelidir. Bu motorsal üretimin hızını artırmada önemli bir etkendir. Eğer çocuğa harfleri yönleriyle ve hareket sayısıyla birlikte kavratırsak hatırlama daha kolay ve düzenli olur. Öğretmen herşeyden önce harflerin yazımında rehberlik etmelidir. Harflerin üzerinden geçerek yapılan alıştırmalara yer verilmelidir. Görsel ipuçlarını (oklarla yön gösterme) kullanmalı, harfleri bellekten yazdırma çalışmaları yapmalıdır. Harflerin başlangıç ve bitiş noktaları, alt ve üst uzantıları gösterilerek, kâğıt üzerindeki çizgilerin takibi sağlanmalıdır. Öğrencilerin gayretleri olumlu değerlendirilip dönüt verilmelidir.

Burada dikkat edilmesi gereken husus bir harfin veya kelimenin aynı sayfa üzerinde ve aynı zaman dilimi içerisinde serbest olarak defalarca yazdırılmamasıdır. Bunun yerine öğretmen veya bir yetişkinin kontrolünde az ve öz çalışma yapmak daha yararlıdır. Ülkemizdeki olumsuzluklardan bir başkası da özellikle 1. sınıflarda öğrenci sayısının fazla olması ve bir öğretmenin kontrolünde yazma çalışmalarının sürdürülmesidir. Bu durum kesinlikle önlenmeli ya birinci sınıftaki öğrenci sayısı aza indirilmeli (20-25) ya da öğretmen sınıfa bir yardımcı ile girmelidir. Çünkü yazmayı öğrenme aşamasındaki yanlışlar anında düzeltilmelidir. Yazma yanlışlıklarını düzeltmede dış çevreden (aile, arkadaş grubu vb.) gelen yardım oldukça sınırlıdır. Temel kaynak ve yardımcı öğretmendir. Yanlış bir yazım anında düzeltilmez ise alışkanlık haline gelir.

Yazımında güçlük çekilen harfler: Graham, Berninger ve Weintraub 300 öğrenci üzerinde yaptığı çalışma sonunda, yazımında en çok zorlanılan küçük harfleri "q,y, z, u, n, ve k" olarak tespit etmişlerdir. Bu harflerdeki yanlışlıklar, yapılan bütün yanlışlıkların (bırakmalar, düzensizlik, vb.) %48’ini oluşturmuştur. Yalnız kötü yazma açısından bakıldığında ise "q, z, u, a, ve j" harfleri önemli bir yer tutmuştur (8).

Kalem tutma ve defterin pozisyonu: Kalem tutmanın pek çok şekli vardır. Ancak araştırmacıların çoğunun uygun bulduğu kalem tutma şekli; işaret parmağı ve baş parmağın yumuşak uç kısımlarının birbirine değecek şekilde kalem tutma noktasına yerleştirilip orta parmağın uca yakın (büküm noktası ile tırnak arasında kalan) kısmı ile desteklenmesi şeklindedir. Ayrıca kolun dirsek ile bilek arasında kalan bölümünün avuç içi ile aynı yönde kalan kısmının da masa üzerine 45 dereceden biraz fazla bir açı oluşturacak şekilde yerleştirilmesi gerekiyor. Ziviani, 7-14 yaş grubuna giren çocuklar üzerinde yaptığı araştırmalar sonucunda kalem tutmada dört önemli husus belirlemiştir. a) İşaret parmağının kullanımdaki esnekliği, b) Kolun dirsek ile bilek arasında kalan kısmının yazım esnasında yüzeye (masa, sıra üstüne) yayılması, c) Kalem tutmada kullanılan parmak sayısı, ç) İşaret parmağıyla baş parmağın uç kısmındaki yumuşak kısımların kalem tutarken birbirine temas edip etmemesi (9).

Kalem kesinlikle yazma noktasına çok yakın tutulmamalıdır. Böyle yapan çocukların engellenmesi için kalem üzerine yazım noktası ile tutulacak nokta arasında en az iki santim mesafe kalacak şekilde plastik bantlar dolanabilir. Sol ellilerde yazma noktası ile tutma noktası arasındaki mesafe daha fazladır. Kalem tutmadaki düzensizliklere anında müdahele edilmelidir. Kalemin ağır, çok ince, köşeli olması da yazmaya olumsuz yönde etki eder.

Kalemi yazma noktasına çok yakın yerden tutan çocuklar yazdıklarını göremedikleri için oturdukları masa ve sıralar uygun olsa bile sıra yüzeyine iyice kapanırlar ve ellerini bilekten itibaren bükerek bir hilâl şeklini aldırırlar. Bu durum hem görüş açısını bozar hem de çocuğun çok çabuk yorulmasına yol açar. Öğretmenlerin bu duruma çok dikkat etmeleri gerekir.

Kalem tutmada zorlanan çocuklar için kalemin kolayca tutulmasına yardımcı olacak tutacaklar kullanılmalı ve kalemin ebatları değiştirilmelidir. Kaleme çok bastıranlar için kâğıtlarının altına bir karbon kağıdı yerleştirip üzerine yazdıkları zaman alta geçmemeyi tavsiye etmek uygun olabilir. Kaleme az bastıranlar içinse bu alıştırmanın tersi yapılabilir.

Defterin veya yazı kâğıtlarının tutuluş şekli de yazmada önemlidir. Çocukların yazma becerileri geliştikçe yazı defteri kullanılan ele göre sağa veya sola kaydırılabilir. Kesin bir ölçü veya pozisyon olmamasına rağmen, defter 30-40 derece sağa veya sola kaydırılabilir. Çünkü yazının şekli (öne veya arkaya yatıklık) defterin tutuluş şeklinden etkilenecektir. Ozellikle dik temel harflerle öğretim yapılırken Graham ve Miller’a göre sağ el ile yazanlarda defterin sol tarafı vücudun orta kısmını biraz geçecek şekilde sağa kaydırılmalıdır. Eğik yazıya geçildiğinde ise aşağı yukarı 45 derece saat hareketinin aksi yönde döndürülmelidir. Sol elliler ise defteri yaklaşık 45 derece saatin hareketi yönünde döndürmelidirler (10).

Yazma Hızı: Yazma hızı genellikle verilen zaman dilimi içerisinde yazılan harf sayısına göre tespit edilmektedir. Okunulabilirliğin ölçülmesi; harflerin gövde, üst ve alt uzantılarının oluşturulması, boyutları, sayfa yüzeyine yerleştirilmeleri ve boşlukların uygun şekilde ayarlanması gibi birden fazla unsurun ölçümüyle ilgili olduğu için, hızı ölçmekten daha zordur (11). Yazma hızının geliştirilmesinde en önemli etken yazma alıştırmalarının düzenli olarak yapılmasıdır. Çocuk bunu zaman ile yarışarak kendisi de yapabilir. Ayrıca yazma çalışmaları uygun şekillerde ödüllendirilerek motive edilebilir. Graham, Berninger, Weintraub, ve Shafer (12) 1-9. sınıflar seviyesinde yaptıkları çalışmada yazma hızını tespit etmeye çalışmışlardır. Araştırmacılar yazma hızının cinsiyete göre değiştiğini (kızlar erkeklerden daha hızlı) ortaya koyup sonuçları ayrı ayrı sınıflandırmışlardır. Buna göre yazma hızı ortalamaları, cinsiyete ve sınıf seviyesine göre aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
 
 
 
 

Çocukların yazıya hazır olmaları öncelikle "el" tercihiyle ilgilidir. "El" tercihinden sonra parmak ve bilek hazırlığı, soldan sağa ve yukarıdan aşağıya doğru hareket becerisi, harflerin oranları, sayfa yüzeyine yerleştirilmesi ve ilgili terimlerin (yuvarlak, yukarı, geniş, düz vb.) bilinmesi gerekir. Araştırmalar 1. 2. ve 3. sınıflarda yazmaya hergün için en az 10-15 dakika harcanmasını, daha sonraki sınıflarda ise haftada 60-70 dakika harcanmasını belirtiyor (13). Yazıyı değerlendirirken şekil, ebat, kâğıt yüzeyine yerleştirme, uygunluk, eğrilik ve çizgi kalitesi göz önüne alınmalıdır. Dik temel harfler ile eğik harflerin yazılmasındaki farklılıklar bilinmelidir. Tablo 2’de harflerin yazım farklılıkları verilmiştir.

Aşağıda büyük ve küçük dik temel harfler sınıflandırılarak her bir kategorideki harflerin yazımını kolaylaştıracak çizgi çalışmalarına örnekler verilmiştir.

Aşağıdaki çizgiler çocuğun soldan sağa hareket etme becerilerini geliştirir. Kum masası üzerinde de bu tür çalışmalar yaptırılarak çocukların kol, bilek ve parmak kaslarının geliştirilmesine çalışılmalıdır.

Aşağıdaki çalışmalar çocuğun "r, n,m, h, p, b" gibi harfleri çizimini kolaylaştırır.
 
 

M M M M M M
 
 

M M M M M M
 
 

N N N N N N N

Aşağıdaki çalışmalar "i, u, y, l, t" gibi harflerin kazanılmasına yardımcı olur.

 Aşağıdaki çalışmalar "v, w, x" gibi harflerin yazımını kolaylaştırır.

 Aşağıdaki çalışmalar "a, c, ç, d, e, g, ğ, o, q" gibi harflerin yazımında kolaylık sağlayacaktır.

  Aşağıdaki çalışmalar "a, c, ç, d, e, g, ğ, o, q" gibi harflerin yazımında kolaylık sağlayacaktır.

Sonuç olarak çocuk, ilköğretimde öğrendiği yazma alışkanlığını ömür boyu sürdürür. Çünkü, yazmanın mekanikleri (hareketleri) ve üslûbu ilköğretimde kazanılır. Öğretmenler ve yetişkinler bu makalede dile getirilen noktaları dikkate alarak, sabırla çocuklara yardımcı olmalıdırlar. Çocuk fazla yorulmamalı, okulda yapılan çalışmalar doğrultusunda aile ortamında sürekli motive edilmeli ve yardımda bulunulmalıdır. Evde yapılan yardım, hiçbir zaman çocuğun ödevinin yetişkin tarafından yapılması şeklinde anlaşılmamalıdır.

(*) Gazi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü Sınıf Öğretmenliği ABD.

(1) Graham, S. "Handwriting and spelling instruction for students with LD: A review", Learning Disability Quarterly , 1999, Vol. 22. Number 2, 78-98.

(2) Graham, S., & Weintraub, N. "A review of handwriting research: Progress and prospects from 1980-1994", Educational Psychology Review, 1996, 8. 7-87.

(3) Graham, S., Berninger, V., & Weintraub, N. "The relationship between handwriting style and speed and legibility", Journal of Educational Research , 1998, 91, 290-297.

(4) Tebliğler Dergisi., 1997, Cilt: 60. Sayı: 2482.

(5) Cossilt, M. Elementary Language Arts: Curriculum Guide. Alberta Education, 1978.

(6) Thomson, M.E., & Watkins, E.J. Dyslexia: A Teaching Handbook. Whurr Publishers, 1990.

(7) Akyol, H. "Öğrenme güçlüğü olan çocuklara okuma yazma Öğretimi", Millî Eğitim, Ekim-Kasım-Aralık, 1997, Sayı, 136. s. 16-20.

(8) Graham, S., Berninger, V., & Weintraub, N. "What letters are difficult for young children?" İn Steve Graham. Learning Disability Quarterly, 1999, 22, 78-98.

(9) Ziviani, J. "Children’s prehension while writing", British Journal of Occupational Theraphy, 1982, 45, 306-307.

(10) Graham, S., & Miller, L. "Handwriting research and practice: A unified approach", Focus on Exceptional Children, 1980, 13, 1-16.

(11) Ziviani, J., & Elkins, J. "Effect of pencil grip on handwriting speed and legibility", Educational Review. 1986, Vol; 38. Number 3, 247-257.

(12) Graham, S., Berninger, V., Weintraub, N., & Shafer, W. "The development of handwriting fluency and legibility in grades. 1 through 9", Journal of Educational Research., 1998, 92, 42-52.

(13) Cossilt, M. Elementary Language Arts: Curriculum Guide. Alberta Education, 1978.