Dr.Yücel GELİŞLİ(*)
 
 

GİRİŞ

Devletler yirminci yüzyılda kalkınmanın temel gücünü, yetişmiş insan gücünün oluşturduğunun bilincine varmışlar; eğitimi vatandaşlarına verilen en öncelikli hizmet alanlarından birisi olarak ilân etmişlerdir. Ülkemizde de Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Plânında eğitim, en öncelikli alan ilân edilmiş ve iyi yetişmiş insan gücünün önemi belirtilmiştir(1). Eğitimin niteliğinin artması; okullardaki öğretimin niteliğine ve öğretmenlerin alanlarında iyi yetiştirilmesine bağlıdır.

Osmanlı Devleti’nden günümüze kadar olan dönemde öğretmen yetiştirmede çok zengin tecrübeler yaşanmıştır. Çünkü Türkiye örgün eğitim tarihi boyunca kendi eğitim kurumlarını kuran ve bunlara kendisi öğretmen yetiştiren bir ülkedir(2). Bu tecrübelerden yararlanan Cumhuriyet hükûmetleri millî ve çağdaş bir eğitim sistemini kurma çalışmaları kapsamında öğretmen yetiştirme sorununu da ele almışlar ve bu konuda başarılı uygulamalar gerçekleştirmişlerdir (3). Öğretmen yetiştirme uygulamalarına; İlköğretmen Okulları,Köy Enstitüleri,Eğitim Enstitüleri, Yüksek Öğretmen Okulları ve Eğitim Fakülteleri örnek gösterilebilir.

Anadolu Öğretmen Liselerinin başlangıcı sayılabilecek olan İlköğretmen Okulları, 1973 yılına kadar İlkokullara öğretmen yetiştirme görevini sürdürmüştür. 1973 yılında çıkarılan 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu, eğitim sistemini yeniden düzenlemiştir. Kanunun 43. maddesinde; öğretmenliğin, devletin eğitim, öğretim ve bununla ilgili yönetim görevlerini üzerine alan özel bir uzmanlık alanı olduğu belirtilmiştir. Ayrıca öğretmenlerin bu görevlerininMillî Eğitimin genel amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olarak yerine getirmekle yükümlü oldukları ve bu nitelikleri kazanmak için yüksek öğrenim görmeleri gerektiği hükme bağlanmıştır (4).

İlkokullara sınıf öğretmeni yetiştiren İlköğretmen Okullarının, bir kısmı Millî Eğitim Temel Kanunun uygulanmaya başlamasıyla, 1974 yılından itibaren iki yıllık eğitim enstitülerine dönüştürülmüş, iki yıllık eğitim enstitülerinin sayıları, 1976 yılında 50’yi bulmuştur(5). Öğretmen yetiştirme fonksiyonunu kaybeden İlköğretmen Okullarından bazılarıda, öğretmen yetiştiren yükseköğretim kurumlarına öğrenci hazırlamak, öğretmenlik mesleğini sevdirmek amacıyla Öğretmen Liselerine dönüştürülmüştür. Öğretmen Liseleri, 1989 yılına kadar, ortaöğretim kurumu olarak eğitim ve öğretim faaliyetini sürdürmüştür. Ancak bu okullar kendilerine yüklenen görevleri bakanlığın ilgisizliğinden dolayı yerine getirememişlerdir.

ANADOLU ÖĞRETMEN LİSELERİNİN KURULUŞU

Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Plânı hedefleri arasında yer alan“Öğretmen liseleri amaçları doğrultusunda geliştirilecektir” ilkesi ve Öğretmen Yetiştirme ve Danışma Kurulları kararları doğrultusunda “Anadolu Öğretmen Liselerinin çağın eğitim-öğretim kurumları hâline getirilmesi için bu okulların fizikî imkânlarının ve programlarının geliştirilerek öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarına kaynaklık etmesi benimsenmiştir(6).

Yüksek Öğretim Kurumu ile Millî Eğitim Bakanlığı arasında varılan anlaşmayla öğretmen yetiştiren kurumlara öğrenci seçmede asıl kaynak olmak ve öğretmen liselerini iyileştirmek amacıyla 1989-1990 öğretim yılından itibaren Anadolu Öğretmen Lisesi uygulamasına geçilmiştir(7). Eğitim Fakültelerine öğrenci hazırlamak amacıyla kurulan Anadolu Öğretmen Liseleri,Köy Enstitüleri ve İlköğretmen Okullarının devamı olan Öğretmen Liselerinin binalarında öğretime başlanmıştır.

ANADOLU ÖĞRETMEN LİSELERİ UYGULAMASI

Öğretmen Liselerini iyileştirme çabaları sonucu 1989-1990 öğretim yılında açılmaya başlayan Anadolu Öğretmen Liselerinin; 12.12.1990 tarih ve 20723 sayılı Resmî Gazete’de yönetmelikleri yayımlanmıştır. Okulun amaç, kuruluş ve görevleri yönetmeliğinin 5. maddesinde belirtilmiştir. Yönetmeliğe göre;

Madde 5. Anadolu Öğretmen Liseleri, millî eğitimin genel amaç ve temel ilkelerine uygun olarak;

a. Öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarına öğrenci hazırlamak,

b. Öğrencilerine öğretmenlik ruhu aşılamak ve öğretmenlik mesleğini sevdirmek,

c. Öğretmenlik mesleğinin gerektirdiği davranışları kazandırmak,

d. Bütün öğrencilere orta öğretim düzeyinde ortak bir genel kültür vermek,

e. Ülke kalkınmasına maddî ve manevî katkıda bulunma şuurunu ve gücünü kazandırmak,

amacıyla ortaokul üzerine bir yıl hazırlık olmak üzere toplam dört yıl normal öğretim süreli, yabancı dil eğitimi ağırlıklı, öğretmenlik mesleğine ilgi, istek ve yatkınlık kazandırıcı derslere yer veren, paralı, parasız yatılı ve gündüzlü eğitim ve öğretim yapan orta öğretim kurumlarıdır.

Anadolu Öğretmen Liselerine; öncelikle öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarına öğrenci hazırlamak, öğrencilere öğretmenlik ruhu aşılamak, öğretmenlik mesleğinin gerektirdiği davranışları kazandırmak, bütün öğrencilere orta öğretim düzeyinde ortak bir genel kültür verme görevi yüklenmiştir (8).

Anadolu Öğretmen Liseleri, hem genel lise programı uygulamakta hem de eğitim fakültelerine hazırlık niteliğinde öğretim faaliyetinde bulunmaktadır. Bu yapılanma çerçevesinde Anadolu Öğretmen Liselerinin programlarında yönetmeliğin 6. Maddesi ile düzenleme yapılmıştır. Bu maddeye göre “Bu okullarda, özellikle öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarının ilgili bölümlerine öğrenci hazırlayan programlar uygulanması esastır” hükmü getirilmiştir.

Yönetmeliğin 7 ve 8. maddeleri de okulda uygulanacak programları düzenlemiştir.

Madde 7.“Programlar; a)Ortak Dersler, b)Öğretmenlik mesleğine ilgi ve sevgi uyandıran dersler, c)Öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarının ilgili bölümlerine yönlendirici dersler, d)Öğrencilerin, ilgi, istidat ve yeteneklerine cevap veren derslerden meydana gelir.”

Madde 8. “Lise 2. ve 3. sınıflar, sınıf ve alan öğretmeni yetiştiren yüksek öğretim kurumlarının programlarına göre bölümlere ayrılır.”(9) Bu düzenleme ile hem öğretmenlik mesleğine hem de genel liselerin programına paralellik oluşturmuştur.

Anadolu Öğretmen Liselerinde; öğretmenlik mesleğine ilgi ve sevgi uyandıran dersler iki bölümden oluşmaktadır;

1. Zorunlu dersler; Eğitime Giriş, Eğitim Psikolojisi, Öğretim İlke ve Yöntemleri.

2. Zorunlu seçmeli dersler; Eğitim Tarihi, Halk Eğitimi ve Toplum Kalkınması, Araştırma Teknikleri, Grupla Çalışma Teknikleri, Eğitim Yönetimi,Çocuk Edebiyatı, Ölçme ve Değerlendirme,Eğitim Sosyolojisi. Bu grup dersler pedagojik formasyona hazırlayıcı nitelikte derslerden oluşturulmuştur.

Yönetmelikteki amacında belirtildiği gibi Anadolu Öğretmen Liseleri, öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarına öğrenci hazırlayan orta öğretim kurumlarıdır. Anadolu Öğretmen Liseleri amacını gerçekleştirecek şekilde; 1 yıl hazırlık ve 3 yıl genel lise programı olmak üzere 4 yıllık öğretim programı uygulamaktadır.

Anadolu Öğretmen Liseleri öğrencilerini; ilköğretimi başarı ile bitiren öğrenciler arasından, Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yapılan merkezî bir sınavla seçmektedir.

Başlangıçta Anadolu Öğretmen Liselerini tercih eden öğrencilerin bu okulları tercih etme sebepleri okulun, Anadolu Liseleri statüsünde olması iken öğrencilere tanınan imkânlardan dolayı bu okulları tercih eden öğrencilerin sayısında her yıl artışlar gözlenmektedir. Anadolu Öğretmen Liselerine 1991 yılında başvuran öğrenci sayısı 31.350 iken, 1994 yılında bu sayı % 225 artışla 70.662’ye 1997 yılında 114.274 öğrenciye ulaşmıştır (10).

1989-1990 öğretim yılında 10 okulla Anadolu Öğretmen Lisesi uygulaması başlamıştır. 1995-1996 yılında Anadolu Öğretmen Lisesi sayısı 74’e, 1997-1998 öğretim yılında 78’e, 1998 yılında 3 tane daha Anadolu Öğretmen Lisesi açılmış, böylece 1998-1999 öğretim yılında sayıları 81’e yükselmiştir (11).

1994 yılında, 765’i paralı yatılı, 10926’sı parasız yatılı ve 5236’sı da gündüzlü olmak üzere toplam 16927 öğrencinin öğrenim görmekte olduğu okullarda, 1525 yönetici ve öğretmen(12); 1997-1998 öğretim yılında 78 Anadolu Öğretmen Lisesinde 23.437 öğrenci öğrenim görmüş, 1507 yönetici ve öğretmen görev yapmıştır. 1998-1999 öğretim yılında ise 81 Anadolu Öğretmenlik Lisesi’nde, 26.021 öğrenci öğrenim görmekte, 1800 yönetici ve öğretmen görev yapmaktadır (13).

1994 yılında ÖYS Türkiye başarı ortalaması % 20.5 iken,Anadolu Öğretmen Liselerinin ÖYS başarısı % 33.2’dir.Aynı yıl ÖYS sınavını kazanan öğrencilerden tercihleri doğrultusunda öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarına yerleştirilme oranları % 70 civarındadır (14). 1998 yılında Anadolu Öğretmen Liselerinden mezun olan öğrencilerin ÖSYS’deki başarısı ise % 70, bu öğrencilerden öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarına yerleşen öğrencilerin oranı da % 80’ne ulaşmıştır (15).

Anadolu Öğretmen Liselerinden mezun olan öğrencilere; 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunun 45/a maddesi gereğince, mezuniyet alanlarına uygun öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarını tercih etmeleri hâlinde ek puan verilmektedir. 3580 sayılı yasa gereğince, kontenjan ayrılan öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarını ilk beş sırada tercih etmeleri hâlinde tamamına burs verilmektedir (16).

Öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarının ana kaynağını Anadolu Öğretmen Liselerinin oluşturması plânlanarak (17), Eğitim fakültelerine daha nitelikli öğrenci akışının sağlanması amaçlanmıştır.

Daha önce de belirtildiği gibi Anadolu Öğretmen Liseleri şehir merkezlerinin dışındaki Öğretmen Liselerinin binalarında açılmıştır. Anadolu Öğretmen Liselerine talebi artırmak için bu okullar geliştirilen bir proje ile şehir merkezlerine çekilmeye başlanmıştır. Okulları il merkezlerine çekme projesi kapsamında, il merkezlerinde yenileri açılmak suretiyle Sivas Pamukpınar,Erzurum Yavuz Selim Anadolu Öğretmen Liselerinin faaliyetlerine son verilmiştir(18).

Anadolu Öğretmen Liselerinin bağlı olduğu Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü 1989 yılında 179 sayılı K.H. Kararnameye 385 sayılı K.H. Kararname ile eklenen 13’a maddesi ile Öğretmen Eğitimi Genel Müdürlüğü; 12 Mayıs 1992 tarih ve 3797 sayılı Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilât ve Görevleri Hakkında Kanunla kurulmuştur. Okulların yatırım, araç gereç temini, öğretmen seçimi, ders programlarının hazırlanışı, hizmet içi eğitim faaliyetleri anılan genel müdürlük tarafından yürütülmektedir(19). Genel müdürlüğün bütçe hedefleri ve yatırım plânları da bu esaslara göre düzenlenmektedir.

1998 yılında Anadolu Öğretmen Liselerinin bağlı olduğu Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğünün toplam bütçesi yatırım faaliyetleri şu şekilde plânlanmıştır.

1)Genel bütçeden büyük onarım toplam tutarı 500.000.000.000 TL’dir.

2)Makine-Teçhizat ve büyük onarım projeleri; 1999 yılında toplam bedeli 200.000.000.000 TL’dir.

3)Anadolu Öğretmen Lisesinin; derslik,pansiyon, lojman, spor salonu projeleri (Yapı Tesis); bu projelerin yatırım tutarı toplam 1.621.000.000.000 TL’dir (20).

SONUÇ

1)Anadolu Öğretmen Liseleri, öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarına ana öğrenci kaynağı olmak amacıyla kurulmuştur.

2)Anadolu Öğretmen Liselerinin amaç ve programları, öğrencilerini Eğitim Fakültelerine hazırlayıcı niteliktedir.

3)Anadolu Öğretmen Liselerinin genel olarak eski İlköğretmen Okullarının binalarında kurulmuş olup, yeni yapılanları şehir merkezlerine kurulmaktadır.

4)Anadolu Öğretmen Liselerinin bulundukları yerleşim yerinin şehir merkezlerine uzaklığı öğretmen ve öğrenci akışında yavaşlamalara sebep olmaktadır.

5)Anadolu Öğretmen Liselerinin ÖSYS başarı ortalamaları % 70 civarındadır. ÖSYS’ye yerleşen öğrencilerin% 80’i öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumunu tercih etmiştir.

6)Anadolu Öğretmen Liseleri, gündüzlü, paralı yatılı ve parasız yatılı öğrenci kabul etmektedir.

7)Anadolu Öğretmen Liseleri mezunlarına 2547 sayılı kanuna göre Öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumunu tercih etmeleri hâlinde ek puan sistemi uygulanmaktadır.

ÖNERİLER

1)Anadolu Öğretmen Liselerinin bir kısmının binalarının Köy Enstitüleri ve İlköğretmen Okullarından kalması nedeniyle, eğitim imkânlarında yetersizlikler görülmektedir. Okulların fizikî durumları, kapasiteleri geliştirilmeli ve ders araç ve gereçleri artırılmalıdır.

2)Anadolu Öğretmen Liselerinde görev yapan öğretmenlerin, nitelik ve nicelikleri artırılmalıdır. Alanlarında yüksek lisans eğitimi yapmaları sağlanmalıdır.

3)Anadolu Öğretmen Liselerine,Program Geliştirme, Ölçme Değerlendirme Uzmanları atanmalı, Rehber uzmanlarının sayısı artırılarak etkin bir yönlendirme sistemi kurulmalıdır. Öğrencilerin boş zamanlarını değerlendirmelerinde rehber öğretmenlerden çeşitli; eğitici faaliyetler düzenlenerek yararlanılmalıdır.

4)Rehber öğretmenlerin; yatılılık uygulamalarından doğan öğrenci problemlerini çözebilmesi için okul tipine (Kız ya da Erkek Okulu) uygun olarak atanması sağlanmalıdır.

5)Anadolu Öğretmen Liselerinin, laboratuvar, kütüphane, yemekhane, spor salonu, kantin gibi birimlerinin yeterli hâle getirilmesi gerekmektedir.

6)Anadolu Öğretmen Liselerinin programları Eğitim Fakültelerinin programlarıyla paralellik gösterecek şekilde yeniden düzenlenmelidir.

7) Anadolu Öğretmen Lisesi öğrencileri üçüncü yarıyıldan itibaren öğretmenlik programlarına göre bölümlenerek öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarına hazırlanmalıdır.

8) Anadolu Öğretmen Liselerinin hazırlık sınıflarında okutulan yabancı dil derslerinin, okulun normal sınıflarında da ağırlıklı okutulması sağlanmalıdır.

9)Anadolu Öğretmen Liseleri tabloda görüldüğü gibi;

1 yıl hazırlık ve 3 yıllık lise programından oluşturulmalıdır. Hazırlık sınıflarında 1 yıl yoğun İngilizce ve Türkçe programı uygulanmalı, başarılı olan öğrenciler lise programına geçmelidir. Lise programı 1. yıl ortak derslerden oluşturulmalı; 2. ve 3. yılda öğretmenlik programları esas alınarak bölümler oluşturulmalıdır. Böylece Anadolu Öğretmen Liseleri öğretmen olmak isteyen öğrenciler için öğretmenlik mesleğine hazırlayan okul konumuna gelebilir. 2. ve 3. sınıflarda Genel Kültür Derslerine yüzde 25, Alan Bilgisi Derslerine yüzde 50 ve Öğretmenlik Meslek Bilgisi Derslerine de yüzde 25 ağırlık tanınmalıdır.

10)Anadolu Öğretmen Lisesi mezunu öğrencilerden, öğretmeni bulunmayan köy okullarında uygulanan vekil öğretmenlik sisteminde öncelikli olarak yararlanılmalıdır.

11)Bu okullardan mezun olan öğrencilere, mezun oldukları bölümlerle ilgili eğitim fakültelerine özel olarak yapılacak sınavla geçiş hakkı tanınmalıdır. Böylece Anadolu Öğretmen Liseleri nitelikli öğretmen yetiştirmede öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarına alt yapı oluşturabilir.

KAYNAKÇA

DPT. 7. Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1996-2000), Ankara 1995.

Duman Tayyip, Türkiyede Orta Öğretime Öğretmen Yetiştirme Problemi, MEB Yayınları, Ankara 1990.

Duman Tayyip, “Cumhuriyetimizin 75. Yılında Öğretmen Yetiştirme Sistemimiz ve Sorunları”Millî Eğitim,Temmuz-Ağustos-Eylül 1998, Sayı: 139.

Ergün Mustafa; “Bilgi Toplumunda Öğretmen Yetiştirme”Millî Eğitim,Nisan-Mayıs-Haziran 1998, Sayı: 138.

MEB. Öğretmen Yetiştirmede Koordinasyon,MEB Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı,Ankara 1992.

-------, Anadolu Öğretmen Liseleri Müdürleri Toplantısında Yapılan Konuşma Metinleri,Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü,Ankara 1995.

-------, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme, (1848-1995) Ankara 1995.

-------, Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü, Ankara 1995.

-------, Cumhuriyetin 75. Yılında Gelişmeler ve Hedefler, Ankara: 1998.

-------, Millî Eğitimle İlgili Sayısal Veriler, APAK,Ankara: 1999.

(*)G.Ü.Meslekî Yaygın Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü.

(1)DPT; Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1996-2000) Ankara 1995, s.26-28.

(2)Ergün Mustafa; “Bilgi Toplumunda Öğretmen Yetiştirme”Millî Eğitim, Nisan-Mayıs-Haziran 1998, Sayı:138, s.3.

(3)Duman Tayyip; “Cumhuriyetimizin 75. Yılında Öğretmen Yetiştirme Sistemimiz ve Sorunları” Millî Eğitim, Temmuz-Ağustos-Eylül 1998, Sayı: 139, s.36.

(4)MEB; Öğretmen Yetiştirmede Koordinasyon, M.E.B. Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı Yayınları, Ankara 1992, s.9.

(5)MEB; Ön-ver, 1992, s.9-10.

(6)MEB; Aynı, s.16.

(7) MEB; Aynı, s.14.

(8)MEB; Ön-ver, 1992, s.302.

(9)MEB,Ön-ver, 1992, s.301-303.

(10)MEB; Millî Eğitimle İlgili Sayısal Veriler, APAK, Ankara: 1999, s.72.

(11)MEB; Aynı, s.72.

(12)MEB; Öğretmen Yetiştirme ve Eğitim Genel Müdürlüğü,Ankara 1995, s.45.

(13)MEB; Ön-ver, 1999, s.72.

(14)MEB; Anadolu Öğretmen Lisesi Müdürleri Toplantısında Yapılan Konuşma Metinleri,Öğretmen Yetiştirme ve Eğitimi Genel Müdürlüğü, Ankara 1995, s.20-21.

(15) MEB; Cumhuriyetin 75. Yılında Gelişmeler ve Hedefler, Ankara: 1998, s.54.

(16)MEB; Aynı, 1998, s.55.

(17) MEB; Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme,(1848-1995) Öğretmen Yetiştirme ve Eğitim Genel Müdürlüğü,Ankara 1995, s.18-19.

(18)MEB; Ön-ver, 1998, s.55.

(19)MEB; Öğretmen Yetiştirme ve Eğitim Genel Müdürlüğü, Ankara 1995, s.1-2.

(20)MEB; Ön-ver, 1998, s.113.