MİLLİ EĞİTİM DERGİSİ

Sayı 149

Ocak, Şubat, Mart 2001

Cumhuriyetin Kuruluşundan Plânlı Döneme Kadar Eğitimin Finansmanı: 1923-1960

 

 

Doç.Dr. Kasım KARAKÜTÜK(*)

Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze (1923-2000) eğitim finansmanının bir değerlendirmesinin yapılması, durumun ortaya konularak, gelecekte alınacak kararları etkilemeyi sağlayabilir. Ancak, dönemin bir yazının kapsamını aşması nedeniyle, iki bölümde yayınlanması kaçınılmaz olmuş ve bu çalışmada 1923-1960 dönemi mercek altına alınmıştır.Bu arada Cumhuriyetin devraldığı eğitim finansmanı düzeni de incelenmiştir.

Âdem, Cumhuriyet dönemini, uygulanan ekonomi ve eğitim politikaları açısından 1923-1932 dönemini liberal, 1932-1950 dönemini devletçi, 1950-1960 dönemini plânsız karma, 1961-1980 dönemini plânlı kalkınma ve 1980 sonrasını da liberal ekonomi dönemi olarak ele almıştır (1). Bu çalışmada da bu dönemler temel kabul edilmekle birlikte, sağlanabilen verilere göre seriler oluşturulmaya çalışılmıştır.

Cumhuriyetin Devraldığı Eğitim Finansmanı Düzeni (1869-1918)

Bu başlık altında öncelikle bu dönemde eğitim finansmanıyla ilgili uygulamaların dayanakları ele alınmış, sonra elde edilebilen sayısal verilerle eğitim finansmanı değerlendirilmiştir.

Eğitim Finansmanının Dayanakları

Cumhuriyetin kuruluşundan önceki dönemde eğitim finansmanına ilişkin uygulamaların temelinin 1869 yılında, nazır Saffet Paşanın çabasıyla çıkarılan Maarifi Umumiye Nizamnamesi (Genel Eğitim Tüzüğü) ile atıldığı söylenebilir. Konuyla ilgili olarak Tonguç’un değerlendirmeleri şöyledir(2):

... Modern mânalı ilköğretimle ilgili köy okulları açılması, sübyan okulları denen ilkokullara öğretmen yetiştirecek meslek okullarının kurulması ve okullar için hayatla ilgili amaçların saptanması, maarif nazırlığının merkez teşkilâtıyla beraber vilâyetlerde maarif idareleri ve meclisleri kurulması, türlü derecelerdeki öğrenim kurumlarına gelir kaynakları bulunması, ilköğretim mecburiliğinin uygulanabilmesi için kanunî tedbirler alınmasına ihtiyaç olduğu, öğretmenlere verilecek aylıkların bir düzene konulması ve maksadı sağlamaya yönelik gelir kaynaklarının bulunması gibi pek önemli hususlar bu nizamnamede yer almışlardır.

Bu nizamname ile o zamana kadar dağınık bir hâlde çıkarılan çeşitli emirlerin hükümleri bir araya getiriliyor, bunlara yeni hükümleri taşıyan maddeler de ilâve edilerek eğitim ve öğretim işleri belirli bir açıdan bakılarak daha derli toplu olarak düzenlenmek istiyordu. İkinci Meşrutiyette çıkarılan Tedrisatı İptidaiye Kanunu Muvakkatı yürürlüğe girinceye kadar imparatorluk okulları bu nizamnamenin etkileri altında kalmışlarsa da, onun birçok maddeleri de uygulanamamıştır.

Bu Nizamnameye göre eğitimin gelirleri, devlet tarafından verilecek ödenekler, halkın vereceği yıllık yardımlar, vakıfların gelirleri ve çeşitli yardımlar, sultaniye ve yüksekokul öğrencilerinden alınan ücret ve para cezalarından oluşmaktadır (Madde 192). (3)

Nizamnamede resmî okulların finansmanına ilişkin hükümler de ayrı maddelerde belirtilmiştir. Buna göre sıbyan okullarının öğretmen aylıkları ve diğer giderleri ile okul yapım ve onarımının aynı mahalle ve köyde bulunan cemaatler tarafından ödenmesi ve her okula verilecek yıllık ödeneğin 600 kuruştan aşağı olmaması (900-600 kuruş arası olması) belirtilmiştir (Madde 4 ve 98).Rüştiyelerin öğretmen ve hizmetlileri ile okul yapım ve diğer giderleri, illerin eğitim daireleri veznesinden ödenecektir(Madde 19). İdadilerin yapım giderleri ile öğretmen ve hizmetlilerin ödenekleri ve diğer giderleri il Eğitim Yönetimince ödenecektir(Madde 35). Sultani okullarının yapım giderleri Hükûmet tarafından ödenecektir. Öğrencilerden alınacak ücret okulun yönetim giderlerini karşılayamadığında fazlası hazinece ödenmek üzere her yıl eğitim bütçesine ödenek konacaktır(Madde 43). Sultani okullarının gündüzlü ve yatılı öğrencileri olacaktır.Bu okullara ücretle öğrenci kabul edilecek, her mezhepteki öğrencilerin yüzde beşi parasız ve yüzde onu dörtte bir ya da yarım ücretle kabul edilecektir(Madde 42). Yüksekokullar; erkek ve kız öğretmen okullarıyla (darülmuallimin, darülmuallimat), darülfünun, fen ve çeşitli sanayi okullarıdır. Yüksekokulların finansmanının ağırlıklı olarak devletçe karşılanacağı anlaşılmaktadır. Darülfünun’un gelirleri, “Vezneye yatırılan kayıt ve sınav harçları gelirlerinden, bağış ve kesintilerden, devletin vereceği yıllık yardımlardan oluşmaktadır.”(Madde 125). Darülfünun öğretmenlerine 2500-5000 kuruş, yardımcılarına 1500-2500 kuruş aylık verileceği de ön görülmüştür(Madde 99).

Cumhuriyetin ilk yıllarında ilköğretimin finansmanına ilişkin uygulamalar, 1913 tarihli Tedrisatı İptidaiye Kanunu Muvakkatı’na (İlköğretim Geçici Yasası) dayanmaktadır. Tonguç’a göre bu yasa 1942 yılında 4357 sayılı yasa çıkarılıncaya kadar ilköğretim işlerine yön veren bir yasa olarak kalmış, hatta bugün bile izlerine rastlanmaktadır(4).

İlköğretim Geçici Yasası ilkokulun (mekâtibi iptidaiye) kurulması için gerekli arsanın sağlanması, okul binasının yapılması, öğretmenler, okul müdürleri ve yardımcılarının aylıklarının ödenmesi ile okul binasının onarılması, ders araç gereçlerinin sağlanması, hademe ücretlerinin ödenmesi gibi konulardaki giderleri mahalle ahalisine zorunlu tutmaktadır(Madde 15).(5) Ayrıca Devletçe gerekli görülen merkezlerde yatılı resmî ilkokulların kurulması ön görülmüş ve bu okulların ücretli öğrenci kabul edebileceği belirtilmiştir  (Madde 18).

Bu geçici yasaya göre ilköğretimin finansmanı devlet ve il bütçelerinden desteklenir(Madde 65). Devletçe gerekli görülen yerlerde kurulacak ve yönetilecek ilköğretim kurum ve okullarının yapım ve eğitim giderleri kısmen ya da tümüyle devlet bütçesinden verilir(Madde 66). İlköğretim öğretmenlerinin alacakları aylık miktarlarını da belirten bu yasa ilköğretimin finansmanını il özel idarelerine bırakmıştır.Bu dönemde ilköğretim dışındaki öğretim düzeylerinin finansmanının, daha önceki düzenlemelerle sürdürüldüğü anlaşılmaktadır.

1869 ile 1913 tarihli düzenlemeler birlikte ele alındığında Cumhuriyet yönetiminin öğretmen aylıkları, okul yapımı ve onarımı dahil olmak üzere ilköğretim(ilkokul) giderlerinin il özel idarelerince, genel eğitim veren ortaöğretim okulları ile yükseköğretim giderlerinin devlet bütçesinden karşılandığı bir eğitim finansmanı düzeni devraldığı görülmektedir.

Eğitim Harcamaları

Hasan Âli Yücel, eskiden düzenli bütçe yapılmadığı için bu konuda Cumhuriyet öncesine ilişkin ayrıntılı ve inanılır bilgi vermenin olanaklı olmayacağını, ancak, Abdülhamit dönemine ilişkin Maliye Bakanlığı arşivindeki belgeler içinde sâl muhasebe defterlerinin birer bütçe taslağı olduğu ve aynı zamanda kesin hesabı gösteren rakamlar içerdiği için bunlardan yararlanarak 1887-1903 döneminde devlet bütçesi ile eğitime ayrılan parasal kaynakları kitabına aldığını belirtmektedir (6).

Buna göre, Cumhuriyetin kuruluşundan önceki dönemde eğitimin finansmanı incelendiğinde 1887 yılında eğitime 119.573 lira harcanırken, harcama miktarı 1903 yılında 98.177 liraya düşmüştür. Bu dönemde eğitim harcamaları sürekli azalmıştır. Eğitim harcamalarının devlet harcamaları içindeki oranı ise % 1.02 ile % 0.39 arasında değişmektedir. Oldukça düşük olan bu oranın, dönemin sonuna doğru giderek azaldığı gözlenmektedir(Çizelge 1). Bu verilerle Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde eğitime giderek daha az kaynak ayrıldığı, eğitime gereken önemin verilmediği söylenebilir.

 

ÇİZELGE 1

CUMHURİYET ÖNCESİ DÖNEMDE EĞİTİM HARCAMALARI VE

DEVLET HARCAMALARINA ORANI (1887-1912, TL)

 

Yıllar

Devlet Harcamaları

Eğitim Harcamaları

Oran%

1887

19.093.001

119.573

0.62

1888

19.944.156

204.980

1.02

1889

19.276.851

189.247

0.98

1890

19.060.478

124.988

0.65

1891

18.917.602

107.041

0.56

1892

19.329.716

108.476

0.56

1893

19.313.483

  87.927

0.45

1894

19.885.707

117.473

0.59

1895

18.437.168

  81.917

0.44

1896

18.539.186

  88.850

0.47

1897

21.145.264

  82.475

039

1898

21.125.467

  85.255

0.40

1899

19.878.237

  92.028

0.46

1900

20.476.801

  82.688

0.40

1901

20.363.607

  86.313

0.42

1902

21.191.547

  90.267

0.42

1903

23.066.109

  98.177

0.42

1910

33.783.296

782.834

231

1911

36.557.755

851.496

232

1912

38.436.854

744.110

1.93

 

*1987-1908 dönemi sâl muhasebe defterindeki kesin hesaptır.

**1910-1912 dönemi kesin hesap olup, ilköğretim harcamaları dahildir. (Hasan Âli Yücel, Tükiye’de Otaöğretim (İstanbul:Kültür Bakanlığı Yayını, 1938, s.254))

 

1910-1912 döneminde ise gerek devlet harcamaları, gerek eğitim harcamaları önceki döneme göre yükselmiştir. Bu yıllarda eğitime sırasıyla 782.834, 851.496, 744.110 lira harcanmıştı. Eğitim harcamalarının devlet harcamaları içindeki oranı önceki döneme göre önemli bir artış göstermiş, bu yıllarda eğitim harcamalarının devlet harcamaları içindeki oranı yaklaşık % 2’ye ulaşmıştır. Kuşkusuz bu harcamalar içinde ilköğretim harcamalarının da yer alması, oranın, önceki döneme göre yüksek çıkmasında etkili olmaktadır(Çizelge 1).

Balkan Savaşından sonra yapılan 1914 yılı bütçesi ise 34.012.003 liradır. Bu paradan 553.492 lira eğitime ayrılmıştır. Bu azalmanın nedeni il özel idare yasasının uygulanması dolayısıyla öğretmen okulları (Darülmuallimin, Darülmuallimat) ile ilkokulların özel bütçelere bırakılmış olmasıdır. “Ondan önceki yıllarda ilköğretim genel bütçeden yapılan harcamalara yönetilmiştir. Özel bütçelerin 1914 yılı içindeki giderleri 680.000 lira olduğuna göre eğitim bütçesi 1.233.492 lira demektir. 1915 yılında aynı durum devam etmekle birlikte eğitime 956.304 lira, 1916 yılında 1.043.232, 1917’de 915.135, 1918’de 1.051.287 lira verilmiştir” (7).

Cumhuriyetin Kuruluş Yılından Plânlı Döneme Kadar Olan Sürede Eğitim Finansmanı Düzeni (1919-1960)

Bu başlık altında 1919-1932 dönemi, 1932-1950 dönemi ve 1950-1960 dönemi ayrı ayrı ele alınabilecekken, verileri toplu biçimde değerlendirebilmek için bir dizi olarak ele alınmıştır. Bunlardan birincisi Kurtuluş Savaşı yılları ile Cumhuriyetin kurulması ve onu izleyen liberal ekonomi dönemidir. Bu dönem Atatürk dönemidir. 1929 yılında baş gösteren Dünya Ekonomik Bunalımı, 1932-1950 döneminde Devletçi bir ekonomi politikasını gerektirmiştir. Bu dönemde Atatürk ve İnönü dönemidir. 1950-1960 dönemi, Bayar-Menderes dönemidir ki, plânsız karma ekonomi politikaları uygulanmıştır.

Eğitim Finansmanını Etkileyen Durumlar ve Sorunlar

Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşından yeni çıkan Türkiye’nin karşı karşıya olduğu en önemli sorunun finansman sorunu olduğu söylenebilir. Çünkü Osmanlı İmparatorluğunun son yıllarında ekonomi çağın gerisinde ve güçsüz kalmıştı. Ekonomi, tarıma dayalıydı. Bu dönemde kapitülasyonlar, eğitim düzeyinin düşüklüğü, sermaye darlığı, aşırı merkezî müdahale ve pek çok kişiyi askerlik ile devlet memurluğuna yönlendiren ödüllendirme düzeni, sanayinin gelişmesine engel oluyordu. Az sayıdaki sanayi kuruluşları ile bankalar ve ulaşım işlerinin hemen tümü yabancıların elindeydi. Ülke, ağır ekonomik sıkıntılar ve dış borçlar altında bunalıyordu. Savaş yıllarının yükü bu sıkıntıları artırıyordu.

Lozan Antlaşmasıyla ülkenin siyasal ve ekonomik bağımsızlığı ile toprak bütünlüğü sağlanmış, kapitülasyonlar kaldırılmış olmasına karşın, kapitülasyonların ayrıcalıklı hükümlerine dayanan yabancı şirketler etkinliklerini sürdürüyorlardı. 1925-1940 yılları arasında Tütün Rejisi Yönetimi,İstanbul Rıhtımlar Yönetimi,Aydın Demiryolları gibi şirketlerin devletleştirilmesi için, Türkiye Cumhuriyeti, bütçesinden büyük paralar ayırmak zorunda kaldı. Ayrıca, Kurtuluş Savaşı nedeniyle 1929 yılına kadar ertelediği Osmanlı borçlarını ödemek için 1929 yılından başlayarak onbeş yıl süre ile Türkiye, yıllık bütçesinin % 12-18’ini ayırdı.Bu borçların taksiti başlayıncaya kadar da, kendi gümrüklerini istediği gibi ayarlama olanağından yoksun kaldı. Kısmen bu yüzden, büyük açıklar verdi (8).

Daha Cumhuriyet kurulmadan önce Atatürk 1 Mart 1922’de Büyük Millet Meclisi Birinci Dönem Üçüncü Toplanma Yılını Açış Konuşmasında tam bağımsızlık için ekonomik bağımsızlığın zorunlu olduğunu vurgulamakta ve şöyle demektedir(9):

Efendiler; bugünkü uğraşımızın amacı, tam bağımsızlıktır. Tam bağımsızlık ise ancak, malî bağımsızlık ile gerçekleşebilir. Bir devletin maliyesi bağımsızlıktan yoksun olunca, o devletin yaşantsını sağlayan bütün bölümlerinde, bağımsızlık, felce uğramış demektir. Çünkü, devletin organları, ancak malî güç ile yaşar. Malî bağımsızlığın korunması için ilk şart, bütçenin ekonomik bünye ile denk ve uygun olmasıdır. Bu sebeple, devletin bünyesini yaşatmak için, başka kaynaklara baş vurmadan, memleketin kendi gelir kaynaklarıyla yönetimini sağlayacak çare ve tedbirleri bulmak, gerekli ve mümkündür.

Atatürk, Şubat 1923’te de “Siyasî, askerî zaferler ne kadar büyük olursa olsun, ekonomik zaferlerle taçlandırılmazlarsa, kazanılacak başarılar yaşayamaz ve sürekli olamaz” diyerek, ekonomik yönden güçlü olmak gerektiğini bir kez daha vurgulamıştır (10).

İnönü de “1929’a kadar biz dışarıya karşı iktisadî ve malî bakımdan münasebetlerimiz hakiki olarak kesilmiş durumda bulunuyorduk. Bu şartlar içinde harap memleketimiz imar olunabilmiş, malî ve ticarî denge muhafaza olunarak memleket yönetilebilmişti” demektedir. İnönü, Cumhuriyetin ilk yıllarında karşılaşılan ekonomik sıkıntıları da şöyle anlatmıştır(11):

Bütün bu meselelerin üstünde, memleket idaresi için malî kaynak bulmak ve intizamlı bir hazine kurmak gerekiyordu. Devletin henüz bir Merkez Bankası bile olmadığı bir zamanda, bu ihtiyacı karşılamaya ve devlet bankasını kurmaya çalışmak bizim başlıca meselelerimizdendi. Derhal göz önünde canlanabilir ki, bugünkü anlayışımızla baktığımız zaman, bu meselelerin her biri insanın bütün melekesini, bütün çalışmasını kapsayacak kadar şumullü birer dev meselelerdir.

Vergi sorunu ile ilgili olarak da İnönü şunları belirtmiştir(12):

Harpten yeni çıkmışız ve harp esnasında vatandaşın varlığını yüzde 40’a kadar seferber etmişiz. Yani vatandaşın varlığının yüzde 40’ı ordu hizmetine almışız ve bunu onlara karşı borç olarak yüklenmişiz. Bir taraftan bu borcu süratle ödemeye çalışıyor, öte taraftan yeni hükûmetin maliye ihtiyaçlarını tanzim etmeye uğraşıyoruz. İlk iş önümüze vergi olarak çıktı. O zamana kadar Türkiye, vergi verir devletler listesine ancak katılabilmiş ve bu listenin sonunda yer almıştır. Maliye vekillerimiz ihtiyacı vatandaşa anlatarak cesaretle vergi almaya başladılar. Bununla beraber vergileri koymakta, vatandaşlarımızdan güçlük çekmedik.

Millî Mücadele esnasında, özellikle Büyük Millet Meclisi Hükûmeti kurulmadan evvel, Kuvayi Milliye’nin hem cephede hareketi sağlamak, hem hareketin icap ettirdiği bütün meseleleri halletmek için, yardım şeklinde halktan vergi alma usulü, kısa müddet zarfında vatandaşın çok yorulduğu bir mesele hâline gelmişti. Her ihtiyaç gören kumandanın veya cephe başkanının vatandaşlara ayrı ayrı istediği kadar vergi tarh etmesi yerine, bir merkezî hazine ve maliye idaresinin, vergi şeklinde vatandaşları vazifeye davet etmesi nimetlerin en büyüğü gibi karşılanıyordu.

Vergi almaya ve maliyeyi tanzim etmeye çalışırken, bunun ihtiyaca kâfi olması başlıbaşına bir meseleydi.

İlk bütçelerin uygulamalarından sonra, bütçenin açık verdiği, bu bütçe ile ülkenin yönetilemeyeceği gerçeği ortaya çıktı. Daha yıl dolmadan yeni ödenek almak yerine, varolan ödeneğin bir kısmını harcamamak için zorlamaya ve önlem almaya çalışılıyordu. Bütçe dengesinin sağlanması ve açıktan harcama yapmamayı sağlamak zorunluydu. Çünkü bir açık oluştuğunda, bunu karşılayacak hiçbir kaynak, hiçbir veresiye yolu yoktu.

Ödeme güçlükleri karşısında kredi gereksinimi konusunda da İnönü şu görüşleri belirtmektedir(13):

Bir ara tediye güçlüklerini karşılamak, hazinenin normal tediyelerini mevsimlerine uyarak, aksatmadan yapabilmek için 3-5 milyon liralık bir kredi sağlamaya ihtiyaç görülmüştü. Bunu Osmanlı Bankası ile görüşmek lüzumunu duyduk. Bankanın verdiği cevap şu oldu:Bu bir istikrazdır, istikraz muamelesi olarak görüşüp kararlaştırmak lâzımdır, Türkiye’nin dışarıya olan eski borçlarını da bu esnada dikkate almak icap eder.

Bunu haber alır almaz ihtiyacımız bakımından dış âleme ümit verici bir durum yaratmamak için teması hemen orada kestirmiştim.

Malî ve iktisadî işler için dışarıdan hiçbir yardım göremeyeceğimiz kanaatı bizde hakimdi. Bunu bilerek kendi malî politikamızı tanzim etmeye çalışıyorduk.

Bu dönemde ekonomiyle ilgili, aynı zamanda eğitim finansmanını etkileyen önemli gelişmeler şunlardır:

* 03.05.1920’e ilk kez bir İktisat Bakanlığı kurulmuştur(14).

* 1920 yılı bütçesi (28.02.1921 tarihinde yasalaşmıştır) ve 1921 yılı bütçesi malî yılın sonunda kabul edilip yürürlüğe konulmuştur. Bu bütçeler yıl içinde avans yasaları ile verilen ödeneklerin bir tür mahsubu niteliğindedir.  1922 ve 1923 yıllarında, içinde bulunulan koşullar nedeniyle bütçe hazırlanamamıştır. Bunun için devlet hizmetleri avans yasaları ile yürütülmüştür. Cumhuriyet döneminin ilk bütçesi 1924 malî yılının bütçesidir (15).

*Kapitülasyonlar, eski Osmanlı İmparatorluğunun yaptığı borçları ödeme yöntemi, imtiyazlar,Yunanlıların batı Anadolu ile doğu Trakya’da yaptıkları yıkıma karşı savaş tazminatı gibi konularda Türkiye’den ekonomik yarar sağlamak istemesi, Lozan görüşmelerinin kesilmesine yol açmış, 17.02-04.03.1923 tarihlerinde Birinci İzmir İktisat Kongresinin toplanmasına ortam hazırlamıştır. İzmir İktisat Kongresi ile siyasal ve ekonomik bağımsızlık ön görülmüştür. Bu Kongre ekonomik sorunlara çözüm bulma, savaştan yeni çıkmış bir ülkede, tüketim döneminden çıkarak üretime ve sanayi kuruluşlarına yön verilmesi yönünden önemlidir(16).

*İzmir İktisat Kongresinin Aşar Vergisinin kaldırılması ve yerine bir vergi konulması kabul edilmiştir. Eğitime ilişkin hedeflere de yer verilmiştir. Cumhuriyet yönetiminin vergi alanında gerçekleştirdiği en önemli değişiklik ilkel ve yüzyıllık aşar vergisinin kaldırılmasıdır. Bu reform ile devlet vergi gelirlerinin önemli bir bölümünü kapsayan tarımsal ürün gelirlerinden vazgeçilmiştir. Daha sonra tarımın adil ölçüler içinde vergilendirilmesi gerekirken bu, bugüne kadar gerçekleştirilememiştir(17). Aşar Vergisinin 1925 yılında kaldırılması, devletin gelirleri açısından önemli sıkıntılar yaratmış, sonuçları eğitimi de olumsuz yönde etkilemiştir.

* 1928 yılında Teşviki Sanayi Yasası çıkmıştır.

* 1920-1929 dönemindeki vergi sisteminde; Osmanlı devletinin resimlerinin uygulaması aynen sürdürülmüş, dağınık ve etkisiz bir vergileme sistemi uygulanmıştır (18).

* 1929-1933 Dünya ekonomik bunalımı, bütün ülkeler gibi Türkiye’yi de derinden etkilemiştir. Bu bunalımın aşılması için bir de vergi konulmuştur. Bu konuda Medeni Bilgiler’de şöyle denilmektedir(19):

1931 malî senesinin ortalarında, muhtelif sebepler ve tesirler altında zuhûr eden varidat noksanı telâfi etmek üzere hükûmet“iktisadî buhran vergisi” unvanı altında, muvakkat mahiyette, müstakil vergi veya mevcut vergilere kesir hâlinde zam yapmak suretiyle bazı membalara müracaat lüzum ve zaruretini hisseylemiştir. Bunlardan bir kısmı tatbik edilmekte bir kısmı da Millet Meclisi’nde henüz proje hâlinde bulunmaktadır.

*Dünya Ekonomik Bunalımı, ekonomide devletçilik ve plânlama uygulamalarını gerektirmiştir. Ekonomide devletçilik ilkesi 10.05.1931’de CHP programına, 05.02.1937’de Anayasann 2. maddesine konulmuştur. Özel mülkiyet ve ekonomik girişim haklarını tanıyan bu sistem, tüm ülkenin kaynakları ve insan gücünün iyi ayarlandığı ve denetlendiği zaman her zaman verimli olacağını kabul etmektedir. Diğer yandan yatırımların verimli olabilmesi için genel plânlamanın önemli yeri olduğu gibi, bunların işletilmesindeki ekonomik etkenler sürekli olarak hükûmetlerce denetlenecek ve alt yapı kuruluşları tamamen devletçe yapılacaktır. 1933 tarihinde uygulanan Birinci Sanayi Plânı ile 1936 yılında hazırlanan İkinci Sanayi Plânı devletçilik ilkesinin uygulanması yönünden önemli belgelerdir(20, 21).

* 1939-1945 yılları arasındaki İkinci Dünya Savaşına, Türkiye İnönü sayesinde girmemiş ancak, savaşın ekonomik etkilerini yaşamıştır. Savaş yıllarında savunma harcamalarının devlet harcamaları içindeki payı önceki yıllara göre artarak 1939 yılında % 50’ye, 1942 yılında % 66’ya ulaştı. İkinci Dünya Savaşı sonrasında da soğuk savaş nedeniyle savunma harcamaları yine yüksek oranda kalmıştır; 1947 yılında % 45, 1950 yılında    % 36 (22).

* Türkiye’nin üçüncü plânı olan Türkiye İktisaî Kalkınma Plânı, 1947 yılında hazırlanmış ama uygulanamamıştır.

*Türkiye, 1950 yılında çok partili yaşama geçmiştir.

Cumhuriyetin Eğitim Hedefleri

Cumhuriyet yönetimi, Osmanlıdan  devraldığı üç kanallı eğitime, dolayısıyla üç tür insan yetiştirilmesine son vererek, ümmet yerine yurttaşı koymayı, Cumhuriyetin gerektirdiği insan tipini oluşturmayı hedeflemişti. Bu amaçla Öğretim Birliği Yasasını çıkarmış, harf ve dil devrimleriyle okuma-yazmayı topluma yaygınlaştırmak istemiş ve başta ilköğretim olmak üzere diğer öğretim düzeylerinde okullaşma oranlarını yükseltmeyi hedeflemiştir. Bu arada, ülkemiz öğretmen yetiştirmeye büyük önem vermiştir. 1924 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasasıyla da “İlköğretim bütün Türkler için zorunlu ve Devlet okullarında parasızdır” (Madde 87) hükmü öngörülmüştür(23). Bu konuda bazı kaynaklardan alınan aşağıdaki alıntılar konuya ışık tutmaktadır.

Millî Eğitim Bakanı Vasıf Çar 17.04.1924 tarihinde medreselerle ilgili 150 yıllık bir dönemi değerlendirirken bu kurumların öğrencilerin okula devamını sağlayamadığını, medreselere kayıtlı gözüken 18 bin öğrencinin ancak altıbininin okullara devam ettiğini belirterek şöyle demektedir:“... bugünkü vaziyette tasavvur ettiğim vaziyette mevcut olan talebe için iki yol vardır. Biri askerlikten kaçmak, diğeri medreseye ismini kaydettirerek dışarıda sanatla iştigal etmektir.” (24)

Atatürk 1.11.1928 tarihinde TBMM üçüncü dönem ikinci toplantı yılını açarken eğitimin hedefleri ve gösterilen çabalarla ilgili olarak şöyle demiştir:(25)

Maarif faaliyetimiz ilk tahsilin fiilen umumî ve mecburi olmasını, memlekette terbiye birliğinin, orta tahsilin iyi vesaitle teksif ve teshilini, meslek tahsilinin ilk ve orta derecesinden en yüksek derecesine kadar memlekette teminini, yüksek tahsilin de adette olduğu kadar kıymette de bu asrın ihtiyaçlarına kifayetini hedef tutmuştur. Her sene bu istikametlerde mühim mesafeler aldığımızı söyleyebiliriz.

Efendiler!

Büyük Türk milletinin evlâtlarını yüksek bir terbiye ve ihtisas ile yetiştirmek için sarfettiği gayret ve emekler az değildir.

Hususî ve umumî idarelerden maarife tahsis olunan vasıtalar muhtelif vekâletlerden orta ve yüksek tahsile sarfolunan gayretler, hâsılı iktidarı olan ailelerini, umumî ve hususî idarelerin Avrupa’da tahsil için sarfettikleri himmetler eğer memlekette resmen mesul olan muktedir alâkadarların takip ve nezaretleri altında temerküz ettirilirse alacağımız semerelerin çok daha ziyade ve geçireceğimiz inkışaf zamanının çok daha kısa olacağı muhakkaktır. Bu mesailin Hükûmetçe ve Büyük Millet Meclisince lâyık olduğu ehemmiyetle mütalâası müstacel bir mübremiyet göstermektedir.

CHP’nin 4. Büyük Kurultayınca (09.05.1935) onaylanan programında yer alan eğitim ve öğretime ilişkin maddeleri de şunlardır (26):

Madde 41.         A.Eğitim siyasamızı temel taşı, bilimsizliği gidermektir.

                  B.Kuvvetli Cumhuriyetçi, Ulusçu, Halkçı, Devletçi,Lâik, Devrimci yurttaş yetiştirmek, bütün öğretim derecelerinde yüküm ve özlem noktasıdır.

Madde 42.         A.  Normal ilköğretim devri, beş yıldır. Şehirlerde, köylerde ya da köyler bölgesinde durum ve gereksinime göre, ilkokullar bir program altında artırılacaktır. Köylerdeki okullarda sağlık, yaşayış ve içinde bulunduğu çevre koşulları ile ilgili olan tarım ve sanat fikirleri verilecektir.

                  B. Köy çocuklarımıza kısa zamanda pratik yaşam için gerekli bilgiyi verebilecek üç ya da dört yarıyıllık köy okulları açılacaktır.

Atatürk 01.11.1937 tarihinde TBMM Birinci Dönem Üçüncü Toplantı Yılını Açarken, Cumhuriyetin eğitim hedeflerini bir kez daha vurgulamıştır (27):

Büyük dâvamız, en medenî ve en müreffeh millet olarak varlığımızı yükseltmektir.

Bu, yalnız kurumlarında değil, düşüncelerinde temelli bir inkılâp yapmış olan büyük Türk Milletinin dinamik idealidir. Bu ideali en kısa bir zamanda başarmak için, fikir ve hareketi beraber yürütmek mecburiyetindeyiz. Bu teşebbüste başarı, ancak, türeli bir plânla ve en rasyonel tarzda çalışmakla mümkün olabilir. Bu sebeple, okuyup yazma bilmeyen tek vatandaş bırakmamak; memleketin büyük kalkınma savaşının ve yeni çatısının istediği teknik elemanları yetiştirmek; memleket dâvalarının ideolojisini anlayacak, anlatacak, nesilden nesile yaşatacak, fert ve kurumları yaratmak; işte bu önemli umdeleri en kısa zamanda temin etmek...

Atatürk’ün eğitim ilkeleri de Cumhuriyetin kuruluşundan beri, eğitim politikasının temeline yerleştirilmeye çalışılmıştır. 1923 aydınlanmasının harcı olan bu ilkeler eğitimin ulusal, bilimsel, laik, karma ve uygulamalı olmasıdır (28).

Eğitim Finansmanının Dayanakları

1919-1960 döneminde eğitimin finansmanı ile ilgili olarak yapılan düzenlemeler ve uygulamalar ana başlıklar biçiminde şöyle sıralanabilir:

* 1924 yılında ortaöğretim(ortaokul ve lise) öğretmenlerinin alacakları aylıklar 20 TL ile 50 TL arasında (bu ücret bazı illerde zamlıdır)belirlenmiştir(29).

* 1926 tarihli Maarif Teşkilâtına Dair Kanunun 5. maddesinde “Gündüz ilkokulları il özel idare gelirleriyle açılır. Şehir ve kasaba yatı okullarını muhtaç ve kimsesiz çocuklara özel olmak üzere Millî Eğitim Bakanlığı açar. Bu tür okullar aranılan koşulları taşımak koşuluyla Bakanlığın izni ile yerel yönetimler ve belediyeler tarafından da açılabilir. Köy yatı okulları, okulu olmayan köylerin çocuklarına özeldir. Bu okullar gerek genel ve gerek özel bütçelerle yönetilebilir” denilmektedir (30). Böylece ilköğretimin önceden olduğu gibi yerel kuruluşlarca sürdürülmesi kararlaştırılmış olmaktadır.

* Aynı Yasa ile ilköğretim öğretmenlerinin aylıklarının en az onbeş, yardımcılarının da en az sekiz lira; ortaöğretim öğretmenlerinin 25 lira olması ön görülmüştür (Madde 9). Ayrıca ilköğretim öğretmenlerine ayda 500 kuruştan az 1000 kuruştan çok olmamak üzere ev kirası verilmesi (Madde 11), yönetim görevlerinde bulunan öğretmenlere yönetim ücreti ödenmesi de ön görülmüştür (Madde 13).

*Birçok zorlukla karşı karşıya olan Cumhuriyet yönetiminin, eğitim finansmanında karşılaşılan güçlükleri yenmek için 1925 yılında “Okul(Mektep)Vergisi” adında bir vergi koymak zorunda kaldığı görülmektedir. Bu vergi,“zorunlu öğrenim çağında bulunanların okutulması için zorunlu olan harcamalara halkın katılması” olarak tanımlanmıştır (Madde 11) (31). Şehir, kasaba ve köylerde oturan, az çok kazanç ve serveti olan her birey ile tüzel kişiliğe sahip şirketler ve kurumlar bu vergiyi vermekle yükümlü tutulmuştur (Madde 2). Okul Vergisinin önerilmesine ve dağıtılmasına esas olan harcamalar, sürekli (daimî) ve olağanüstü (fevkalâde) harcamalar olarak ikiye ayrılmıştır. Sürekli harcamalar gündüzlü ve yatılı ilkokullar yıllık harcamalarıyla öğretmen ve öğretmen muavinlerinin, ilkokul müdürlerinin, ilköğretim müfettişlerinin ve müstahdemlerinin aylıklarıyla; köy okullarındaki çocuklar ile kasaba ve şehirlerdeki yoksul çocukların kitap harcamalarını içermektedir. Olağanüstü harcamalar ise, gündüzlü ve yatılı ilkokulların yapım ve onarım harcamalarından oluşmaktadır (Madde 3). İl Genel Meclisi, ilçelere göre bir yıl içinde açılmış ya da açılacak okulların sürekli ve olağanüstü harcamalarının yüzde kaçının o ilçe halkından alınacağını belirlemede yetkili kılınmıştır (Madde ).Verginin hane, nüfus, yükümlü sayısı ve servet derecesi göz önünde bulundurularak alınması ön görülmüştür (Madde 6).

28.02.1925 tarihinde Millî Eğitim Bakanı Şükrü Saracoğlu ilköğretimin yaygınlaştırılması, ilköğretimin özel idarelerce finanse edilmesi ve öğretmen gereksinimi konusunda TBMM’de şunları belirtmektedir (32):

İdarei hususiyelerin ilk mekteplerine gelince; ilk tedrisat meselesini bu yolda halletmek istemek; hiç şüphe yok ki, en tabii bir yoldan bu meselenin hallini beklemek demektir. Fakat Efendiler!Vekâlette arkadaşlarla yaptığımız tahkikatta şu neticeye dâhil olduk ki; bu dahi nihayeti uzun bir bekleyişten ibaret olacaktır. Yaptığımız hesaba nazaran, mevcut olan muallimlerden hiçbirisi meslekten ayrılmamak ve hatta ölmemek şartiyle bugünkü muallim mekteplerimizin çıkaracağı muallimlerin kâffesini behemahal bu işe hasretsek; Türkiye’ye lâzım olan mekteplerin muallimlerini ancak 64 senede hazırlayabileceğiz. Farzı mahal olarak bu muallimler elimizde mevcut olsa veyahut herhangi bir vasıta ile bu muallimleri elde etmek kaabil olsa, yine halli çok müşkül olan büyük bir mesele karşısında kalıyoruz.

O da:İdarei hususiyelerin maarife hasr ve tahsisi ettikleri paradan lâkal “4” veya “5” misli fazla bir masraf yapmak mecburiyetinde kalacağız ki, bu da, lâkal 40 milyondan aşağı olmayan bir meblağ baliğ olmaktadır.

Efendiler!

Görüyoruz ki, ilk tedrisat meselesini halledebilmek için elimizde bulunan yollardan birisinden veya hepsinden giderek neticeye varmak imkânı yoktur. Bendeniz ve arkadaşlarım şuna kaani olduk ki; ilk tedrisat meselesini bir an evvel halledebilmek için başka bir mektep, yani “köy mektebi” namiyle çok az zaman isteyen ve çok az para ile meydana getirilmesi mümkün olan bir tür mektep yapmak mecburiyetindeyiz.

28.02.1925 tarihinde TBMM’de Çorum Milletvekili İsmail Kemal Bey ile Millî Eğitim Bakanı Şükrü Bey(Saracoğlu) arasında eğitimin finansman darboğazı, özel idarelerin ekonomik sıkıntıları konusunda şu konuşmalar geçer(33):

İsmail Kema lBey(Çorum) -1330 senesi varidatı masarifatına tekabül etmeyen vilâyetlere 100 bin lira tahsisat konmuştu. Halbuki geçen sene varidat daha çoktu.Bu sene âşar kalktı. Tarik parası yol kanunu kabul edildikten sonra yola tahsis edildi. İdarei hususiyelerin varidatı azaldı. Binaenaleyh geçen sene 100 bin lira verildiğine göre bu sene 500 bin lira koymak lazımdır. Tenzilindeki maksat nedir?

Maarif Vekili Şükrü Bey(İzmir) -Tedrisatı iptidaiye vergisinden dolayı idarei hususiyelerde her taraf şikâyetçidir. Biliyorsunuz, bu hususu sizlere arzetmiştik ki, hükûmet tarafından teklif edilen bütçeyi pek ufak tadilâtla heyeti celilenize sevk edeceğiz. Yaptığımız evvela bundan ibarettir. Saniyen: İsmail Kemal Bey’in küçük bir noktalarını tashih etmek isterim, -hatalarını demeyeyim.-Geçen sene hükûmet 100 bin lira tahsisat isteyerek bütçeyi, muvazeneye ve muvazeneden, buraya sevk etmiş değildir. Bütçe, tahsisatsız olarak heyeti celilenize sevkedilmiştir. Heyeti celile bu tahsisatı kabul etmiştir.

*Cumhuriyet yönetimi, Cumhuriyet kuşaklarını yetiştirecek öğretmenlerin yetiştirilmesine de büyük önem vermekteydi. Bunun için gerekli parasal kaynakları sağlamaya çalışıyordu. “Yüzde onlar” olarak tanımlanan, illerden alınan yardımlar 1926 yılında yasalaştırılmıştır. Buna göre “Millî Eğitim Bakanlığı’nca uygun görülecek yerlerde yapılacak on öğretmen okulunun yapım ve donatımına yardım olmak üzere 1926 yılından başlayarak beş yıl süreyle her il kendi bütçesinin yüzde onu oranında katılır. Bu amaçla ayrılacak ödenek Millî Eğitim Bakanlığı emrine verilir”. (34)

20.04.1926 tarihinde TBMM’de, yeni yapılacak öğretmen okulları için yardım yasası görüşülmüştür. Bu görüşmeler sırasında Millî Eğitim Bakanı Mustafa Necati Bey ile Biga Milletvekili Şükrü Bey’in konuşmalarından alınan alıntılar, bu konuyla ilgili önemli ipuçları vermektedir. Görüşmeler sırasında Millî Eğitim Bakanı Mustafa Necati Bey okullaşma oranının düşük oluğunu belirterek“Birbuçuk milyon nüfusu okutmaya mecbur olduğumuz hâlde bunun nısfını okutamıyoruz. Esbabı mucibesi muallim yoksuzluğundandır”, “Türkiye’de 20 sene evvel muallim mektepleri açılmıştır”,“Muallim mektebi açılması tekarrür etmiş ve idarei hususiyelere her vilayette birer darülmuallimin açmıştır. On sene bu devam etmiştir. On sene sonra bakmışlar ki, bunu idarei hususiyeler yapamayacak, idarei umumiyeye alalım demişler, idarei umumiyeye almışlar”, “...Muallim okulları her sene ikiyüz muallim çıkarıyor. Halbuki her sene üçbin muallime ihtiyacımız vardır... beş sene nihayetinde Türkiye’de on muallim mektebi olacaktır. Ve her sene de üç bin muallim memlekete çıkacaktır. Bu suretle Türkiye maarifi on sene zarfında kendisine lâzım olan muallimleri kurtarmış olacaktır. Maarife, muhasebei hususiyeler bütçelerinden yüzde on vermekle hiçbir şey kaybetmezler” demiştir (35).

Biga Milletvekili Şükrü Bey de şu görüşü ileri sürmüştür (36):

İkincisi; her vilâyetin hususi bütçesinin yüzde onunun tefrik edilmek üzere gösteriyorsunuz. Halbuki birçok vilâyetde o bütçenin yüzde onu orada maarif namına tahsis edilecek parayı bile tutmaz. Faraza yüz bin lira iradı olan bir vilâyetin yüzde onu on bin liradır. Orada Maarife tahsis olunacak para ancak sekiz bin liradır. Vâridi hâtırıdır ki, geçen sene Yol Kanunu çıktı ve yol için alınan para kâmilen bu hususa sarfedilmiştir ve kâmilen bu hususa tahsis edilmiştir. Eğer yüzde onu mahallî maarifin parasını bile bulamayan yerlerde ne yapacaksınız?

Bu konuşmadan sonra Mustafa Necati Bey’in yaptığı konuşmadan bir bölüm şöyledir (37):

Diğer sual; bazı vilâyetler vardır ki, mevcut paraların yüzde onu yalnız kendilerine yetişebilir. Evet, memleketin bazı taraflarında variat azdır.Ve muallim için para bulamamaktadırlar. Bu gibi vilâyetlere muavenet edeceğiz. Devletin bütçesinde maarif tahsisatından ayrıca bir tahsilat vardır. Bu tahsisattan biz bunlara muavenet ederiz. Tabiidir ki her vilâyet böyle değildir.

1933 yılında çıkarılan 2098 sayılı yasa ile de “İl özel bütçelerinden öğretmen okullarına yardım hissesi olarak ayrılıp ta henüz ödenmemiş olan paraların tahsili 1937 yılı sonuna kadar üçüncü madde gereğince tecil edilmiştir”(Madde 1) denilmiştir. Ayrıca “% 10’lardan Millî Eğitim Bakanlığınca elde edilen ve edilecek paraların 1937 Mayısı sonuna kadar yapım ve tesisata harcanacağı belirtilmiştir(Madde 2)(38).

Bu konuda elde edilebilen veriler ışığında 1933 yılında 163.000 TL, 1934 yılında 109.000 TL, 1935 yılında 5.000 TL gelir elde edildiği gözlenmektedir(39).

* 1926-1927 öğretim yılının sona ermesinden sonra gündüzlü (nehari)ortaokul ve lise öğrencilerinden ücret alınmayacağı kabul edilmiştir (40). Böylece Osmanlı döneminden beri ortaokul ve liselerde alınmakta olan ücret uygulaması sona erdirilerek, ortaokul ve liselerdeki öğretim parasız ve devletçe sunulmaya başlanmıştır. Bu, Cumhuriyetin en önemli kararlarından biridir.

*Cumhuriyetin başlangıcında ortaokul ve liseler için olduğu gibi ortaokul ve liselerin ilk ve orta kısımlarına alınacak yatılı  ve pansiyonlu öğrencilerden de ücret alınmaktaydı (41). 1932 yılında, okuyan kardeşlerden ikisinin ücretinin% 15, diğerinin% 20 indirimli olması, yedi ve daha aşağı derecelerdeki devlet memuru çocuklarına % 10 indirim yapılması kabul edilmiştir (42, 43, 44). Böylece aynı aileden birden fazla okuyan kardeşlerin ve devlet memuru çocuklarının öğrenim ücretlerinde indirim yapılarak, özendirilmesi sağlanmak istenmiştir.

*1927 yılında “Eğitim(Maarif) Vegisi” konulmuştur. Bu düzenleme 1925 tarihli Okul Vergisi ile ilgili düzenlemede de değişiklikler yapmış, oranlar saptamıştır.Bu yasanın birinci maddesi aynen şöyledir(45):

Her vilâyette ilk tahsil çağında bulunan çocukların talim ve terbiyeleri ve halk dersanelerinin tesis ve idaresi için ihtiyarı zaruri olan masrafların karşılığı ilk tedrisata mahsus akarlar hasılatı ve teberrü ve muavenetlerle beraber aşağıda sayılan varidat membalarından temin olunur:

A.Umumi, mülhak ve hususi bütçelerden maaş, tahsisat ve ücret alanların(eytam ve eramil hariç) aldıkları mebaliğ üzerinden iki taksitte istifa edilecek yüzde birler.

B.Müsavi nispette olmak üzere vilâyet meclisi umumilerince sayım ve kazanç vergilerine yüzde elliye, arazi ve müsakkafat vergilerine yüzde yirmi beşe kadar tarh edilecek kesir munzamlar.

A Fıkrasında beyan olunan maaş, tahsisat ve ücuratın kazanç vergileri B fıkrasındaki kesri munzamma tabi değildir.

Bu vergi ile ilgili Temmuz 1927’de Karagöz Gazetesinde çıkan “Maarif Vergisi-Tedrisat Vergisi” başlıklı yazıda da şu değerlendirmelere yer verilmiştir (46):

Büyük Millet Meclisince, eskiden vilâyet idaresi hususiyelerinin adamına göre kestikleri “mektep vergisi” kaldırılmış, yerine “maarif vergisi” ismiyle bir vergi konmuştur. Yeni vergi, eskisi gibi idare-i hususiyelerin takdirine göre olmayacak, sayım, kazanç, arazi ve emlâk vergilerinin yüzde otuzu esas tutularak yapılacaktır. Yeni kanuna göre memur, mazul, mütekaidlerin şimdiye kadar verdikleri mektep vergisi dörtte bir nisbetinde azalacaktır. Evvela birçok şikayete meydan veren tedrisat vergisinin bu yeni şekli halkımızı memkun edecektir.

Bu vergi 26.05.1929 tarihli 1454 sayılı yasa ile kaldırılmıştır.

*1925 tarihinde çıkarılan Okul Vergisi ile ilgili yasanın üçüncü maddesi 1927 yılında değiştirilerek harcama yapılacak görevliler ve işlerin sınırları genişletilmiştir (47).

* 1930 yılında çıkarılan 1702 sayılı yasa ile ilk ve ortaöğretim öğretmenlerinin terfileri, dereceleri, aylık (gündüzlü, yatılı) miktarları belirlenmiştir(48). Bu yasaya 1934 yılında 2517 sayılı yasa ile eklemeler (49), 1936 yılında çıkarılan 3043 sayılı yasa ile 1938 yılında çıkarılan 3313 sayılı yasa ile değişiklikler yapılmıştır.

*İl özel idarelerinden bazılarının ilköğretimin finansmanında ödeme güçlüğüne düşmesi ve öğretmen aylıklarını ödeyememesi nedeniyle 1933 yılında il özel idare bütçelerine aktarılmak üzere 200.000 lira ödenek ayrılmış, ekonomik sıkıntı içinde bulunan illere gereksinimleri oranında bu paradan faizsiz aktarma yapılması ve bu paranın il özel idarelerince özellikle öğretmen aylıklarına harcanması kabul edilmiştir(50). Böylece ilköğretimin finansmanında il özel idarelerinin karşılaştıkları zorluklar aşılmaya çalışılmıştır.

*İl özel idare bütçelerinden aylık almakta olan ilköğretim müfettişleri, 1938 yılında genel bütçe içine alınmıştır(51). Bu karar, ilköğretimde çalışan görevlilerin aylıklarını, genel bütçeden aylık alanlar gibi düzenli alamamalarından kaynaklanan sorunu çözmek için atılan bir adımdır.

*Cumhuriyet döneminde öğretmen okulları genel bütçeye alınmışsa da ilköğretim, illerce yönetilmektedir (52).

* 11-29.07.1939 tarihleri arasında toplanan I.Millî Eğitim Şûrasında kurulan Plân Komisyonu ilk, orta, meslekî ve teknik, yükseköğretim ile ilgili alanlarda öğretmen yetiştirme, okullaşma, okul kapasitesi, verimlilik, öğretmene huzur sağlama, yükseköğretimde aynı amaçlı okullar arasında birlik sağlanması, bütün yükseköğretim kurumlarının MEB’na bağlanması konularında önerilerde bulunmuştur.

* 1932 yılından sonra, köy eğitimi çalışmalarında öncelik “Köy öğretmeni” yetiştirilmesine verilmiştir. Bu dönemde Millî Eğitim Bakanlığınca Ankara, İzmir, Bursa ve Adana’da, köylere öğretmen yetiştirmek amacıyla 40 günlük“Köy Eğitmenleri Yetiştirme Kursları” açılmıştır. Bu kurslar, 11.06.1937 tarih ve 3228 sayılı Köy Eğitmenleri Kanununa da ortam hazırlamıştır. 17.04.1940 tarihinde ise köye ışık götüren, bozkırı yeşerten Köy Enstitüleri kurulmuştur. Köye yönelik eğitim politikasında en önemli kilometre taşları Ulus Okulları (Millet Mektepleri), Köy Eğitmen Kursları, hepsinden önemlisi Köy Enstitüleridir(53).

1940 yılında Köy Enstitüleri Yasası, köy okullarının ve öğretmen evinin köylerce yapımını ön görmüştür. Yasaya göre (54):

Köy öğretmenlerinin tayin edilecekleri okulların binaları ve öğretmen evleri Maarif vekilliğince verilecek plânlara göre köy kanununa tevfikan, bölge ilk tedrisat müfettişi ile gezici başöğretmenin nezaretinde köy ihtiyar heyetleri tarafından yaptırılır ve öğretmen tayin edilecek köylere keyfiyet üç yıl önce bildirilir. Köy bütçesinde de ona göre tedbirler alınır. Öğretmen işe başlamadan evvel okul binası ile öğretmen evi tamamen bitirilir.

Köy okulları binalarının tamiri ve okulun daimi masrafları köy ihtiyar heyetlerinde teğmin edilir.

1942 yılında da okulun araç-gereçlerinin köy bütçesinden karşılanması ön görülmüştür. Buna göre (55):

3803 sayılı Kanunun 16 ncı maddesine göre okulun sıra, masa, yazı tahtası, harita, tebeşir, soba, odun, kömür, lamba, petrol, süpürge gibi daimî ihtiyaçlarını temin etmek üzere köy bütçelerine köyün gelir kaynaklarıyla uygun olarak tahsisat konur.

* 1940’lı yıllar, meslekî ve teknik öğretime ağırlık verildiği yıllardır. 1942 yılında çıkarılan 4304 sayılı yasa ile meslekî ve teknik öğretimin geliştirilmesi konusunda çok önemli bir adım atılmıştır. Bu Yasa meslekî ve teknik öğretimin geliştirilmesi (bina yapımı, donatımı vb.)için 1942-1951 döneminde Millî Eğitim Bakanlığı bütçesine her yıl 8.000.000 TL’yi ve toplam 75.000.000 TL’yi geçmemek üzere ödenek ayrılmasını ön görmüştür. Buna ek olarak 6.000.000 TL’lık bir ödenek daha konulması kabul edilmiştir(56).

* 1943 yılında çıkarılan 4357 sayılı yasayla özel idarelerden aylık alan ilkokul öğretmenlerinin kadroları, terfi, ödüllendirme ve cezalandırmaları, yardım sandığı ve alacaklarına ilişkin düzenlemeler gerçekleştirilmiştir (57).

*İlkokul başöğretmen, öğretmen ve yar öğretmenlerinin aylık ve her türlü yasal istihkaklarının genel bütçeden ödenmesi; ilkokullardaki hizmetlilerin ücretleriyle okulların yapım, onarım ve her türlü genel giderlerinin özel idare bütçelerinden ayrılması 5166 sayılı Yasa ile 1948 yılında sağlanmıştır (58). Böylece, öğretmen aylıklarının ödenmesinde karşılaşılan sorunların çözümlenmesinde önemli bir yol alınmıştır. Ama aynı zamanda, ilkokullardaki hizmetlilerin ücretleriyle, ilkokulların yapım, onarım ve genel giderleri özel idarelerce karşılanmaya devam edilmiştir.

Eğitim Harcamaları

Cumhuriyet döneminde eğitim finansmanı düzenini konu edinen Âdem’in“Cumhuriyet Döneminde Eğitim Finansmanı” adlı çalışması (59) dışında, ayrıntılı bir çalışma yoktur.Bu konuda İlhan Başgöz ile Howard E.Wilson’un1968 yılında yayınlanan kitabında 1921-1932 döneminde devlet bütçesi, eğitim bütçesi ve özel idarelerin eğitime ayırdığı giderlere yer verilmiştir (60). Bu verilerin Hasan Ali Yücel’in Türkiye’de Ortaöğretim adlı kitabından alındığı anlaşılmaktadır (61). Ancak alıntı yapılırken Yücel’in kitabındaki “Mülhak Bütçe” başlığı altındaki sayısal veriler,“Özel İdarelerin Eğitime Ayırdığı Giderler” olarak aktarılarak yanlış yapılmıştır. Osmanlıca Sözlükte “mülhak”, ilhak edilmiş, sonradan takılmış, katılmış olarak açıklanmaktadır. Dolayısıyla “Mülhak Bütçe”,Katma Bütçedir. Yanlışlık aynı çizelgede 1921-1923 döneminde, özel idarelerce hiç harcama yapılmamış gibi görünmesinden de anlaşılmaktadır. Çünkü bu yıllarda ilköğretim özel idarelerce finanse ediliyordu. Dolayısıyla Başgöz ve Wilson’un kitabındaki bu harcamalara yollama yapan yazarlar da hata yapmışlardır. Bunlardan birisi Turhan Oğuzkan’dır. Oğuzkan, belirtilen dönemdeki harcamaları aynen aldığı için aynı yanlışları kendi yazısına aktarmıştır (62).

Öte yandan Başgöz’ün bu kitabı 1995 yılında “Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk” adıyla büyük oranda aynı içerikle yeniden yayınlanmıştır. Yukarıda belirtilen 1921-1932 dönemi harcamaları da aynen verilmiştir. Ancak 1925 yılı verilerinin basım sırasında dikkatten kaçtığı ve yayınlanmadığı gözlenmektedir (63).

Hasan Ali Yücel’in kitabındaki Atatürk Dönemine (1921-1938) ilişkin devlet bütçesi ve eğitim bütçesi verileri, Devlet İstatistik Enstitüsü verileri ile uyum göstermektedir. Yücel’in verilerinin güvenilir olduğu anlaşılmaktadır.

Cumhuriyetin başlangıç yıllarında eğitim finansmanı konusunda genel ekonomik durumdan kaynaklanan önemli sıkıntılar yaşanmıştır. Bununla birlikte eğitime giderek daha fazla önem verme çabası da yoğun biçimde sürdürülmüştür.

1920-1929 yıllarına ilişkin bütçe harcamaları incelendiğinde Millî Savunma Bakanlığı’nın harcamaları en önemli yeri tutmaktadır. İkinci büyük harcama kalemini Bayındırlık(Nafia)oluşturmakta, bunu genel borçlar(Duyunu Umumiye) izlemektedir. Sonra Millî Eğitim Bakanlığı, daha sonra da İktisat Bakanlığı harcamaları gelmektedir(64).

Genel Borçlar, Diyanet İşleri Başkanlığı ve Millî Eğitim Bakanlığı Harcamalarının Genel Bütçe Harcamaları İçindeki Oranları

GenelBorçlar- Cumhuriyetin en önemli sorunlarından biri, Tanzimat dönemiyle başlayan Batıdan kredi alma ve borçlanma nedeniyle devraldığı devlet borçlarıdır(Duyunu Umumiye).Genel borçların genel bütçe içindeki oranı 1926 ve 1927 yıllarında % 3.0, 1928 yılında % 2.1 iken, 1929 yılında %14.9’a, 1933 yılında % 22.4’e yükselmiştir. 1932-1936 döneminde % 20’nin üstünde gerçekleşen bu oran, 1937 yılında % 16.4’e düşmüş, düşüş 1946 yılına kadar sürmüştür (% 12.0). Genel borçların oranı 1947 yılında en yüksek düzeye (% 28.8) çıkmış, 1952 yılında da yine yüksek bir düzeye (% 23.9) ulaşmıştır. Bu oran 1953-1960 döneminde % 6.4 ile % 9.9 arasında gerçekleşmiştir(Çizelge 2).

ÇİZELGE 2

GENEL BORÇLAR, DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI VE MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI

HARCAMALARININ GENEL BÜTÇE GİDERLERİ İÇİNDEKİ ORANI (1921-1960)

 

Yıllar

Genel Borçların Genel Bütçe İçindeki Oranı %

Genel Borçların Genel Bütçe İçindeki Bütçe Harcamaları

MEB Harcamaları

MEB Harcamaların Genel Bütçe Harcamaları İçindeki Oranı %

Yıllar

Genel Borçların Genel Bütçe İçindeki Oranı %

Diyanet İşleri Başkanlığı Harcamalarının Genel Bütçe Harcamaları İçindeki Oranı %

MEB Harcamaları

MEB Harcamaların Genel Bütçe Harcamaları İçindeki Oranı %

1921

Veri yok

-

390.412

0.7

1941

13.4

0.1

23.489.459

4.1

1922

Veri yok

-

1.136.064

1.5

1942

12.4

0.1

33.386.613

4.0

1923

Veri yok

-

3.033.003

2.9

1943

12.0

0.1

53.425.116

5.0

1924

Veri yok

1.0

6.178.505

4.7

1944

13.6

0.1

67.862.000

6.3

1925

Veri yok

0.9

7.517.999

3.6

1945

14.8

0.1

46.735.000

7.8

1926

3.0

0.9

7.054.056

4.1

1946

14.7

0.1

101.995.000

10.0

1927

3.0

0.8

7.541.727

3.8

1947

28.8

0.2

97.724.000

6.2

1928

2.1

0.8

9.631.033

48

1948

15.2

0.2

157.152.186

11.0

1929

14.9

0.7

9.323.432

4.4

1949

11.8

Veri yok

193.488.012

11.9

1930

12.5

0.7

9.710.297

4.6

1950

14.4

Veri yok

176378.916

11.8

1931

14.6

0.3

7.967.092

3.8

1951

12.3

Veri yok

192.527.343

11.8

1932

21.5

0.3

7.195.324

3.4

1952

23.9

0.4

196.793.029

8.8

1933

22.4

0.3

10.360.104

5.0

1953

9.9

0.4

233.749.634

10.2

1934

20.5

0.3

9.681.316

4.2

1954

9.5

0.5

283.644.163

11.1

1935

21.2

0.2

10.693.329

4.1

1955

8.0

0.4

327.624.219

9.9

1936

20.3

0.2

10.415.471

4.0

1956

8.3

0.6

400331.604

11.5

1937

16.4

0.2

14.289.212

4.1

1957

7.6

0.5

479.327.435

11.5

1938

17.5

0.2

17.356.685

5.5

1958

6.4

0.4

506.110.600

10.2

1939

13.2

0.2

17.924.327

4.5

1959

7.1

0.5

770.556343

12.3

1940

13.4

0.1

19.368.96r

3.5

1960

9.1

0.5

919.578.000

12.6

 

*2005 Sayılı yasa gereğince pansiyonlar ücreti % 88’leri giderleri de dahil olduğundan toplam fazla görünmektedir.

Hasan Ali Yücel, Türkiye’de Ortaöğretim (İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayını, 1938), s..255 (1921-1925 dönemi Milli Eğitim Bakanlığı Harcamaları)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1936-1937 (İstanbul DİE Yayın No:115), s.361, 359 (1926-1934 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1942-1946 (İstanbul DİE Yayın No:255, 1946), s.411 (1935-1943 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1950 (İstanbul DİE Yayın No:328), s.144,256 (1944-1947 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1952 (İstanbul DİE Yayın No:342), s.344, 343 (1948-1950 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1953 (İstanbul DİE Yayın No:360, 1955), s.497 (1951 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1959 (İstanbul DİE Yayın No:380), s.405, 403 (1952-1959 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1964-1965 (İstanbul DİE Yayın No:510), s.338, 336 (1960-1965 dönemi)

 

Millî Eğitim Bakanlığı Harcamaları- Millî Eğitim Bakanlığı harcamaları ve bu harcamaların genel bütçe harcamalarına oranı, eğitime yapılan harcamaların büyüklüğü konusunda en önemli göstergelerden biri sayılabilir. Bu nedenle Millî Eğitim Bakanlığı harcamalarının incelenen dönemde nasıl bir gelişme gösterdiği Çizelge 2’de verilmiştir. Buna göre 1921 yılında 390.412 TL olan Millî Eğitim Bakanlığı harcamaları, 1943 yılında 53.425.116 TL’ye, 1960 yılında da 919.578.000 TL’ye ulaşmış gözükmektedir. Millî Eğitim Bakanlığı harcamalarının devletin genel bütçe giderleri içindeki oranı ise 1921 yılında % 0.7, 1922 yılında % 1.5, 1923 yılında % 2.9 iken, 1924 yılında % 4.7 olmuştur.1944 yılına kadar% 3.5 ile % 6.3 arasında değişen bu oran, 1946 yılında % 10.0’a ulaşmıştır. 1947 yılında % 6.2’ye düşen bu oran, izleyen yıllarda önceki dönemlerden göreli olarak daha yüksek bir düzeyde (genellikle % 11.0 dolayında) gerçekleşmiştir.1960 yılında ise % 12.6’ya yükselmiştir.

Bu verilerden, Birinci Dünya Savaşına,Kurtuluş Savaşına, Evkaf Bakanlığının 1924 yılında kaldırılması ile ilköğretimin vakıf gelirlerinden yoksun kalmasına, devletin önemli oranda borçlarının olmasına, 1925 yılında Aşar vergisinin kaldırılması ile bu gelirlerden vazgeçilmesine,Dünya Ekonomik Bunalımına,İkinci Dünya Savaşına karşın, devletin eğitime 1921-1960 döneminde giderek artan bir önem verdiği, sahip olduğu parasal kaynaklardan giderek daha fazla bir bölümünü eğitime yönlendirdiği gözlenmektedir. Kuşkusuz bu oranların düşük ya da yetersiz olduğu ileri sürülebilir. Ancak bunun yine de önemli bir çabayı gösterdiği de yadsınamaz.

1926-1950 döneminde devletçe gerçekleştirilen Gayri Safî Sermaye birikimi içinde eğitim sektörünün payı da en az % 1.6 (1929, 1941), en fazla % 13.5 (1946) düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu oranın genelde % 7’den düşük düzeyde olduğu gözlenmektedir. 1941 yılında çok düşük düzeydeki bu oranın izleyen yıllarda yükselerek 1946 yılında en yüksek düzeye (% 13.5) ulaşması,Köy Enstitüleri uygulamaları (65) ile bu yıllarda meslekî-teknik öğretime verilen önceliğe bağlanabilir.

Diyanet İşleri Başkanlığı Harcamaları- Ülkenin parasal kaynaklarının çeşitli sektörler arasında bölünüşünün değerlendirilmesi açısından Diyanet İşleri Başkanlığına ayrılan kaynakları incelemek de ilginç ipuçları verebilir. 1924 yılında genel bütçe giderleri içinde Diyanet İşleri Başkanlığı’nın payı % 1.0 iken, izleyen yıllarda bu oran giderek azalmış ve 1945 yılında % 0.1’e kadar düşmüştür. Bu yıllardan sonra yeniden artmaya başlamış ve 1960 yılında % 0.5 düzeyine yükselmiştir. Kuşkusuz bu arada Millî Eğitim Bakanlığı içinde İmam Hatip Okullarına da ödenek ayrılmıştır. Bu harcamaları da ayrıca değerlendirmek gereklidir. Bu dönemde İmam Hatip Okullarına Millî Eğitim Bakanlığınca yapılan harcamalarla ilgili elde edilebilen öğretim yıllarına ilişkin harcama miktarı şöyledir:1927-192827.059 TL, 1928-1929 31.371 TL, 1929-193034.236 TL, 1930-1931 27.059TL, 1931-193231.271 TL ve 1932-1933 34.243 TL(66). 1930 yılında bu okullar kapatıldığı ve 1951 yılında yeniden öğretime açıldığı için, bu dönemde harcama yapılmamıştır. 1951-1952 öğretim yılı harcaması ise 8.412 TL’dir (67).

Diğer yandan Cumhuriyetin başlangıç yıllarından 1950’li yıllara kadar Millî Eğitim Bakanlığınca düzenlenen“Kur’an Öğretme Kurslarına”da harcama yapılmıştır. “Kur’an Öğretme Kurslarına” yapılan harcama miktarı da öğretim yıllarına göre TL olarak şöyledir:1934-1935 3.400, 1935-1936 5.870, 1936-1937 8.360, 1937-1938 6.100, 1938-1939 10.080, 1939-1940 1.038, 1940-1941 9.600, 1941-1942 9.796, 1942-1943 12.727, 1943-1944 13.448, 1944-1945 18.356, 1945-1946 31.169, 1946-1947 68.721, 1947-1948 73.622, 1948-1949 82.940, 1949-1950 85.632, 1950-1951 32.876 (68). Bu rakamlar,Millî Eğitim Bakanlığının Kur’an Kurslarına göreli olarak artan miktarda bir harcama yaptığını göstermektedir.

1949 yılında Ankara Üniversitesine bağlı olarak kurulmuş olan İlahiyat Fakültesi’ne de 1949-1950 öğretim yılında 39.865 TL, 1950-1951 öğretim yılında 102.548 TL harcanmıştır (69).

Millî Eğitim Bakanlığı Harcamalarının İşlevlere Göre Dağılımı

“Nisan 1847 Talimatına” göre sıbyan mekteplerinde, velilerin hocalara verdikleri ayda 1 kuruştan 12 kuruşa kadar olan ücretin haftaya bölünerek ödenmesi usulü yine devam edecektir. Sıbyan mektebi hocaları yoksul çocuklardan haftalık bir ücret ya da bahşiş veya kömür parası vb. istemeyeceklerdir. Padişah, böylece, bir kazanç kaybı olan hocaların-hakettikleri aylığı alıp uygun bir yaşam sürmelerine ilgi gösterecektir. Böylece sıbyan mektebi öğretmenlerinin aylıkları velilerce ödenirken, Rüşdiye öğretmenlerinin aylıkları başından beri Devlet tarafından ödenmiştir (70).

Kurtuluş Savaşı yıllarında öğretmenlerin çoğunun, aylıklarını almakta zorlukla karşılaştığını, aylıklarını düzenli alamadıklarını, özel idarelerin gelir kaynaklarının onlara yüklenen birçok işle birlikte bu işi de karşılamaya yetmediğini, savaş nedeniyle zaten az olan il gelirlerinin giderek azaldığını belirtmek gerekir(71). Bu yüzden TBMM’de uzun tartışmalar oluyordu. Milletvekilleri, bu sorunu çözmesi için Millî Eğitim Bakanını sıkıştırıyorlardı. Ancak o dönemlerde birçok yerde ilk öğrenim çağındaki çocuklar hafız olarak yetiştirilmek isteniyordu. Millî Eğitim Bakanlığı, çocukların ilk öğrenimden mahrum bırakılmaması için gerekeni yapmaya çalışıyordu. Diğer yandan, bu yıllarda okullarda olağan bir çalışma havasının yaratılması da güçtü (72). 

Cumhuriyet’in ilânından biraz önce ilkokul öğretmenlerinin başlangıç aylıklarını 600 kuruş olarak saptayan 08.04.1923 tarihli yasa da öğretmenlere asgarî bir yaşama düzeyi sağlamamıştır. Öğretmenler yine düzenli aylık alamamakta, genel bütçeye aktarılmalarını istemektedirler. Cumhuriyetin kuruluş yıllarından sonra, gelirleri az birçok özel idare 40 liradan biraz fazla olan bu aylıkları da ödeyememektedir. Dünya ekonomik bunalımının Türkiye’de de etkileri duyulmaktadır. Gelirlerinin yarıdan fazlasını eğitim harcamalarına ve aylıklara ayırmalarına karşın özel idareler bu giderleri karşılayamamakta, hatta,Doğudaki bazı özel idareler han, hamam, dükkân gibi taşınmaz mallarını satmak zorunda kalmaktadır. Belki aylıkların azlığından çok, ödenmesinde süren düzensizlikler nedeniyle öğretmenler sızlanmaktadır(73).

13.03.1934 tarihinde İnönü CHP Parti Grubuna, ilköğretim sorunuyla ilgili açıklamalar yaparak, ilkokul öğretmenlerinin aylıklarının bazı illerde düzenli ödenmemesi konusunda bir-iki yıldır yakınmalar aldıklarını, bu sorunun çözümlenmesi konusunun Parti Grubunda, hatta kamuoyunda açıkça tartışılmasını önerdiklerini belirtmektedir. Partinin, esas programında ilköğretim sorununun tüm yurtta sağlanmasını örnek bir ilke saydığından bu ilkenin iyi uygulanmasını sağlamak gerekmektedir. İnönü bu açıklamalardan sonra konuşmasını şöyle sürdürmüştür (74):

1 Vilâyette 4 aylık, 2 vilâyette 3 aylık, 12 vilâyette 2 aylık ve 11 vilâyette 1 aylık mektep muallim maaşı birikmiştir. Bu suretle maaşları birikmiş olan vilâyetlerin adedi 26 oluyor. Bununla beraber gayet büyük bir rakam ve çok büyük bir adet birikmiş gibi bir tesir karşısında kalmamızla beraber, meselenin bizleri ürkütecek kadar olmadığını şimdi arzedeceğim rakam gösterecektir. Son anda birikmiş olan maaşları kuruş olarak, müfredat olarak toplattırdık. En son malûmata göre takriben iki yüz altmış bin liralık bir borç birikmiş oluyor. Yani bu 26 vilâyette biriken maaşların yekûnu bugün 265 bin liradır.

İdarei hususiye bütçeleri 45-50 milyon liraya kadar nazari bir rakkam içinde çalışırken üç dört sene içinde fiilen istihsal ettikleri, belki âzami 30 milyona kadar düşmüştür. Tabii bu düşmenin tesiri idarei hususiyeye taallûk eden bütün vazifelerde tesirini göstermek lâzımdır. Mâlumunuzdu ki ilk mektep bütçesinin temini idarei hususiyelere ait bir vazifedir, onların varidatı ile tesviye olunur. İdarei hususiyelerin, içinde bulunduğumuz senede ilk tahsil için tahsis ettikleri para 13 milyon liradır.

... Bu itibarla diyebiliriz ki bu ilk mekteplerde üçte birini okutuyoruz, fakat altıda birine ilk tahsilini tamamlatıyoruz.

... İlk tahsil için sarfedilen 13 milyon lira ile 70 bin ilk tahsilini bitirmiş çocuğu almayı düşünürseniz, talebe başına çok masraf edilmektedir.

... Muallim 16 lira maaşı asliye, yani 52 liraya hak kazanıyor ve vergileri kesildikten sonra 43 lira eline geçecek bir para kazanıyor.

...İlk tahsilde kim çalışıyorsa bunların maaşları, devlet bütçesinden istihkaklarını alan memurlar gibi, herhangi bir intizamsızlıktan masun olarak muntazam tediye olunmalıdır.

Parti grubunca bu iş için seçilen bir komisyon sorunu inceleyerek düşüncelerini içeren raporunu hazırladı, ancak sorun 1936 yılına kadar çeşitli komisyonlarda dolaştı durdu.

Millî Eğitim Bakanlığı harcamalarının ne kadarının cari, ne kadarının yatırım harcamalarına ayrıldığı konusunda Çizelge 3’teki veriler incelenebilir. Bu çizelgenin oluşturulmasında başvurulan kaynaklar, harcamaların ikili bir ayrımını yapmıştır. Bunlardan birincisi işgören (personel) aylık ve yolluklarıdır ki bu cari harcamadır. İkincisi, “diğer” harcamalardır.“Diğer” harcamaların, işgören harcamaları dışında kalan tüm harcamaları (yatırım, transfer) içerdiği gözlenmektedir. Devlet İstatistik Enstitüsü’nün 1950 Türkiye İstatistik Yıllığında da genel bütçeye bağlı kuruluşların 1943-1948 dönemi harcamalarının önce aylıklar-ücretler ve diğer giderler olarak miktarı verildikten sonra, demirbaş, aydınlatma ve ısıtma, kırtasiye, öteberi, basılı kâğıt ve defter, giyecekler, bakanlık otoları tamir ve işletme gideri, memur(sürekli ve geçici) ve müfettiş yollukları, telefon ve başka haberleşme ücreti, posta ve telgraf ücreti başlıkları altında ayrıntılarının verildiği gözlenmektedir (75).

ÇİZELGE 3

MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI HARCAMALARI İÇİNDE İŞGÖREN (PERSONEL) HARCAMALARI VE

DİĞER HARCAMALARIN MİKTARI VE ORANI (1926-1960)

 

Yıllar

İşgören (Personel) Harcamaları

MEB Harcamaları İçindeki Oranı %

Diğer Harcamalar

Yıllar

İşgören (Personel) Harcamaları

MEB Harcamaları İçindeki Oranı %

Diğer Harcamalar

1926

2.897.826

41.1

4.156.230

1944

19.688.000

29.0

48 174.000

1927

2.760.953

36.6

4.780.774

1945

12.539.000

26.8

34.196.000

1928

2.991.090

31.1

6.639.943

1946

28.486.000

27.9

73.509.000

1929

3.347.895

35.9

5.975.537

1947

44.579.000

45.6

53.145.000

1930

3.746.464

38.5

5.963.833

1948

105.951.511

67.4

51.200.675

1931

3.604.914

45.2

4.362.178

1949

141.988.371

73.4

51.499.641

1932

3.854.683

53.6

3.340.641

1950

134.525.094

76.1

42.353.822

1933

5.250.705

50.7

5.109.399

1951

146.522.451

76.1

46.004.892

1934

5.439.257

56.2

4.242.059

1952

155.442.331

79.0

41.350.698

1935

5.915.696

55.3

4.777.633

1953

165.516.927

70.8

68.232.707

1936

6.797.024

65.3

3.6ia447

1954

182.710.467

64.4

100.933.696

1937

6.060.012

42.4

8.229.200

1955

242.554.288

74.0

85.069.931

1938

8.756.934

50.5

8.599.751

1956

304.296.981

75.9

96.534.623

1939

9.554.230

53.3

8.370.097

1957

345.326.652

72.0

134.000.783

1940

10.920.471

56.4

7.205.923

1958

372.963.171

73.7

133.147.429

1941

12.389.713

52.7

11.099.746

1959

575.049.582

74.6

195.507.261

1942

12.292.042

36.3

21.594.571

1960

629.786.000

68.5

289.792.000

1943

17.120.851

32.0

36.304.255

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*2005 Sayılı Yasa gereğince pansiyonlar ücreti %88’leri giderleri de dahil olduğundan toplam fazla görünmektedir.

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1936-1937 (İstanbul DİE Yayın No:115), s.361, 359 (1926-1934 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1942-1946 (İstanbul DİE Yayın No:255, 1946), s.411 (1935-1943 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1950 (İstanbul DİE Yayın No:328), s.144, 256 (1944-1947 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1952 (İstanbul DİE Yayın No:342), s.344, 343 (1948-1950 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1953 (İstanbul DİE Yayın No:360, 1955), s.497 (1951 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1959 (İstanbul DİE Yayın No:380), s.405, 403 (1952-1959 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1964-1965 (İstanbul DİE Yayın No:510), s.338, 336 (1960-1965 dönemi)

 

Çizelge 3 incelendiğinde Millî Eğitim Bakanlığı harcamaları içinde işgören harcamalarının oranı 1926 yılında % 41.1 iken, 1936 yılında % 65.3’e kadar yükseldiği, 1945 yılında % 26.8’e kadar düştüğü, 1947 yılından sonra yeniden bu oranın yükselmeye başladığı, 1952 yılında en yüksek düzeye ulaştığı (%79.0) ve 1959 yılında % 74.6 olduğu gözlenmektedir. Millî EğitimBakanlığı harcamaları içinde işgören harcamalarının başlangıçta az, 1960 yılına kadar giderek yükselmesinin başlıca nedenleri şunlar olabilir:

1. Cumhuriyetin başlangıç yıllarında yatırım(bina yapımı, onarımı, kamulaştırma) harcamalarına daha fazla önem verilmiş olabilir. Diğer harcamalar başlığı altında, yatırım harcamalarını ayırmak olanaklı olmamakla birlikte böyle bir düşünce ileri sürülebilir.

2. Cumhuriyetin başlangıç yıllarından 1948 yılına kadar ilköğretimin finansmanı il özel idarelerine bırakılmıştır. Bunun için okul yapımı ve öğretmen aylıkları özel idarelerce karşılanmıştır. Nitekim 1948 yılından sonra işgören harcamalarının büyük artış göstermesinin nedeni, tüm öğretmenlerin aylıklarının genel bütçeden ödenmesidir.

3. İşgören harcamaları, enflasyon oranının genelde yüksek olduğu yıllar artmaktadır. Çünkü o yıllar eğitim yatırımları düşürülmektedir.

Kısaca söylemek gerekirse ilköğretimde görevli öğretmenlerin aylıklarının genel bütçeden ödenmesi kararının uygulanmaya başlamasından(1948) sonra, Millî Eğitim Bakanlığı giderlerinin büyük oranda işgören ücretleri, aylıkları ve yolluklarına ayrılması; yatırım harcamalarına gereken önemin verilmemesi söz konusu olmuştur. Eğitim finansmanı açısından yaşanan en önemli sorunlardan biri olan bu durum, bugüne kadar sürmüş ve bugün de güncelliğini korumaktadır. Böylece sorunlardan biri olan bu durum, bugüne kadar sürmüş ve bugün de güncelliğini korumaktadır. Böylece Millî Eğitim Bakanlığı giderleri, işgören giderlerini karşılamak kaygısı üzerine kurulmuştur. Kuşkusuz, işgörenlerin aylıklarının düşüklüğü, yaşam ölçünlerinin (standartlarının) altında kalması sorunu ayrıca önemle ele alınması gereken bir durum olarak ortada durmaktadır.

Eğitim Harcamalarının Yapanlara Göre Dağılımı ve Oranı

Eğitim Harcamalarının Yapanlara Göre Dağılımı- 1924-1925 ile 1951-1952 öğretim yılları arasındaki dönemde eğitime yapılan harcamaların ne kadarının devlet, özel idare bütçesi, özel kurullar tarafından; ne kadarının özel Türk, azınlık ya da yabancı okullar tarafından yapıldığına ilişkin veriler yayınlanmıştır.

Böylece eğitime yapılan toplam harcamaları değerlendirmek olanaklı olmaktadır. Ne yazık ki 1951-1952 öğretim yılından sonra bu ayrıntıda ve nitelikte veri yayınlanmamıştır. Bu nedenle böyle bir değerlendirme Ancak Çizelge 4’teki veriler çerçevesinde sınırlı kalmakta, bugüne kadar getirilememektedir.

Özel Türk okulları, azınlık ve yabancı okulları için 1924-1925/1926-1927 döneminde veri yayınlanmadığı için değerlendirmeler ancak 1927-1928 öğretim yılından sonrası için yapılabilmektedir. Buna göre 1927-1928 öğretim yılında Özel Türk okulları 695.052 TL harcarken, 1951-1952’de harcama miktarı 2.238.111 TL’ye ulaşmıştır. Azınlık okulları için 1927-1928 öğretim yılındaki harcama 1.662.142 TL iken, 1951-1952 öğretim yılında 1.911.771 TL’dir. Yabancı okullarının harcamaları da aynı dönemin başında 2.852.369 TL, dönemin sonunda 4.770.169TL’dir.

Bu veriler devletçe, özel idarelerce ve özel Türk okullarınca yapılan harcama miktarının göreli olarak giderek arttığını göstermektedir. Azınlık ve yabancı okullarının yaptığı harcama miktarının ise dönemin başındaki miktarı 1940’lı yıllara kadar azaldığı, sonra yeniden artmaya başladığı ve 1951-1952’de, 1927-1928’den biraz yüksek (bu artış yabancı okullarda daha yüksek) bir düzeye ulaştığı gözlenmektedir.

Çizelge 4’te devlet, özel idare, özelTürk, azınlık ve yabancı okulların yaptığı toplam harcama miktarının 1924-1925 öğretim yılında 9.756.385 TLiken, 1951-1952’de 206.239.508 TL’ye yükseldiği görülmektedir.

ÇİZELGE 4

EĞİTİM HARCAMALARININ YAPANLARA GÖRE DAĞILIMI (1924-1952)*

 

Öğretim Yılı

Devlet

Özel İdare

Özel Kurullar

Özel Türk Okulları

Azınlık Okulları

Yabancı Okullar

Toplam

1924-1925

50.7

49.3

-

Veri yok

Veri yok

Veri yok

100.0

1925-1926

39.8

60.2

-

Veri yok

Veri yok

Veri yok

100.0

1926-1927

42.3

57.7

-

Veri yok

Veri yok

Veri yok

100.0

1927-1928

22.7

53.6

-

3.2

7.5

13.0

100.0

1928-1929

22.8

61.4

-

2.3

5.3

8.2

100.0

1929-1930

25.2

58.1

-

2.1

5.2

9.4

100.0

1930-1931

28.1

52.6

-

2.3

5.2

11.8

100.0

1931-1932

29.5

54.0

-

2.8

3.4

10.3

100.0

1932-1933

29.7

54.8

-

 

3.0

3.7

8.8

100.0

1933-1934

38.7

49.3

-

2.7

3.4

5.9

100.0

1934-1935

38.4

48.9

-

2.6

5.1

5.0

100.0

1935-1936

42.2

48.1

-

 

2.5

2.9

4.3

100.0

1936-1937

44.3

46.6

-

2.6

2.6

3.9

100.0

1937-1938

45.4

45.4

0.0

3.0

2.5

3.7

100.0

1938-1939

45.7

45.7

0.0

2.9

2.1

3.6

100.0

1939-1940

45.8

45.2

0.2

3.1

1.9

3.8

100.0

1940-1941

48.1

42.9

0.4

3.1

1.7

3.8

100.0

1941-1942

49.9

41.5

0.1

3.0

1.5

4.0

100.0

1942-1943

55.4

36.1

0.2

3.1

1.2

4.0

100.0

1943-1944

56.7

35.0

0.2

3.4

1.1

3.6

100.0

1944-1945

61.9

31.8

0.2

2.3

1.0

2.8

100.0

1945-1946

61.9

32.1

0.2

2.0

1.0

2.8

100.0

1946-1947

62.9

31.6

0.2

1.6

0.9

2.8

100.0

1947-1948

53.7

41.2

0.4

1.4

0.8

2.5

100.0

1948-1949

85.7

10.4

0.1

1.2

0.8

2.3

100.0

1949-1950

86.4

8.6

0.1

1.3

0.8 •

2.8

100.0

1950-1951

88.5

7.1

0.1

1.2

0.7

2.4

100.0

1951-1952

95.5**

...

 

0.1

1.1

1.0

2.3

100.0

 

*Kurs, derslik gibi okul durumunda olmayan Milli eğitim Kurumlarının harcamaları dahil değildir.

**Özel İdare bütçesini de kapsar.

Daha sonraki yıllarda bu ayrıntıda veri yayınlanmamıştır.

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1931-1932 (Ankara DİE Yayın No:21, 1932), s.160 (1924-1925/1926-1927 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1932-1933 (Ankara DİE Yayın No:34, 1933), s.192 (1927-1928/1930-1931 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1942-1945 (Ankara DİE Yayın No:255, 1946), s.207 (1931-1932/1943-1944 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1952 (Ankara DİE Yayın No:342, 1952), s.184, (1945-1946/1950-1951 dönemi)

 

Eğitim HarcamalarınınYapanlara Göre Oranı- Eğitim harcamalarının yapanlara göre oranı Çizelge 5’te verilmiştir.

Buna göre devletçe eğitime yapılan harcamaların toplam eğitim harcamaları içindeki oranının 1924-1925/1951-1952 döneminde % 22.7 (1927-1928) ile % 88.5 (1950-1951) arasında gerçekleştiği görülmektedir. Özel idarelerin eğitim harcamalarının, toplam eğitim harcamaları içindeki oranının da %7.1 (1950-1951) ile % 61.4 (1928-1929) arasında değiştiği gözlenmektedir. Böylece toplam eğitim harcamaları içinde en büyük payın devlet ve özel idarelerin olduğu anlaşılmaktadır. Bu noktada belirtilmesi gereken bir durum,Cumhuriyetin başlangıç yıllarında özel idarelerin eğitim harcamalarının toplam eğitim harcamaları içindeki oranı 1938-1939 öğretim yılına kadar, devletçe yapılan harcamaların oranından daha yüksektir. Bu yıldan sonra devletçe yapılan eğitim harcamalarının oranı, özel idare bütçelerinden yapılan harcamaların oranını aşmış ve giderek yükselmiştir.

Özel Türk okullarının yaptığı eğitim harcamalarının, toplam eğitim harcamaları içindeki oranı da % 1.1 (1951-1952) ile % 3.4 (1943-1944) arasında değişmiş; ancak bu oran dönemin başlangıcında daha yüksek iken, giderek azalmıştır.

Azınlık okulları ve yabancı okullar için de aynı durum geçerlidir. Azınlık okullarının eğitim harcamalarının toplam eğitim harcamaları içindeki oranı dönemin başlangıç yıllarında daha yüksek(% 7.5), dönemin sonunda daha düşüktür(% 1.0). Yabancı okulların harcamalarının toplam eğitim harcamaları içindeki oranının başlangıçta % 13.0 iken, dönemin sonunda % 2.3’e düştüğü görülmektedir(Çizelge 5).

ÇİZELGE 5

EĞİTİM HARCAMALARININ YAPANLARA GÖRE DAĞILIMI (1924-1952)

 

Öğretim Yılı

Devlet

Özel İdare

Özel Kurullar

Özel Türk Okulları

Azınlık Okulları

Yabancı Okullar

Toplam

1924-1925

50.7

49.3

-

Veri yok

Veri yok

Veri yok

100.0

1925-1926

39.8

60.2

-

Veri yok

Veri yok

Veri yok

100.0

1926-1927

42.3

57.7

-

Veri yok

Veri yok

Veri yok

100.0

1927-1928

22.7

53.6

-

3.2

7.5

13.0

100.0

1928-1929

22.8

61.4

-

2.3

5.3

8.2

100.0

1929-1930

25.2

58.1

-

2.1

5.2

9.4

100.0

1930-1931

28.1

52.6

-

2.3

5.2

11.8

100.0

1931-1932

29.5

54.0

-

2.8

3.4

10.3

100.0

1932-1933

29.7

54.8

-

 

3.0

3.7

8.8

100.0

1933-1934

38.7

49.3

-

2.7

3.4

5.9

100.0

1934-1935

38.4

48.9

-

2.6

5.1

5.0

100.0

1935-1936

42.2

48.1

-

 

2.5

2.9

4.3

100.0

1936-1937

44.3

46.6

-

2.6

2.6

3.9

100.0

1937-1938

45.4

45.4

0.0

3.0

2.5

3.7

100.0

1938-1939

45.7

45.7

0.0

2.9

2.1

3.6

100.0

1939-1940

45.8

45.2

0.2

3.1

1.9

3.8

100.0

1940-1941

48.1

42.9

0.4

3.1

1.7

3.8

100.0

1941-1942

49.9

41.5

0.1

3.0

1.5

4.0

100.0

1942-1943

55.4

36.1

0.2

3.1

1.2

4.0

100.0

1943-1944

56.7

35.0

0.2

3.4

1.1

3.6

100.0

1944-1945

61.9

31.8

0.2

2.3

1.0

2.8

100.0

1945-1946

61.9

32.1

0.2

2.0

1.0

2.8

100.0

1946-1947

62.9

31.6

0.2

1.6

0.9

2.8

100.0

1947-1948

53.7

41.2

0.4

1.4

0.8

2.5

100.0

1948-1949

85.7

10.4

0.1

1.2

0.8

2.3

100.0

1949-1950

86.4

8.6

0.1

1.3

0.8 •

2.8

100.0

1950-1951

88.5

7.1

0.1

1.2

0.7

2.4

100.0

1951-1952

95.5**

...

 

0.1

1.1

1.0

2.3

100.0

 

*Kurs, derslik gibi okul durumunda olmayan Milli eğitim Kurumlarının harcamaları dahil değildir.

**Özel İdare bütçesini de kapsar.

 

Eğitim Harcamalarının Öğretim Düzeylerine Göre Dağılımı

Devletçe Yapılan Harcamaların Öğretim Düzeylerine Göre Miktarı- Çizelge 6’da cari harcamalar, aylıklar ve yollukları; yatırım harcamaları da yapım ve onarım giderlerini içermektedir.

ÇİZELGE 6

DEVLETİN EĞİTİME YAPTIĞI HARCAMALARIN ÖĞRETİM DÜZEYLERİNE GÖRE DAĞILIMI (1922-1923/1930-1031)

 

 

 

1922-1923

1923-1924

1924-1925

1925-1926

1926-1927

1927-1928

1928-1929

1929-1930

1930-1931
İlköğretim

Cari

3803.964

3.542.740

3.346.796

7.471.469

4.872.939

11.645.093

11.417.098

11.395.158

11.613.067

Yatırım

-

454.050

818.457

1.391.843

2.121.899

3.248.937

3.229.438

1.562.152

2.513.127

Diğer

3.432.290

405.369

647.358

991.670

616.161

5.397.236

1.856.521

2.964.033

2.168.024

Toplam

7.236.254

4.402.159

4.810.611

9.854.982

7.610.999

20.291.266

16.503.057

15.921.343

16.294.218

Orta Öğretim

Cari

 

 

1.231.650

2.827.340

4.038.081

2.251.310

1.948.340

2.038.229

2.373.815

2.631.132

Yatırım

-

-

-

-

-

67.880

268.209

406.377

317.721

Diğer

 

 

653.219

1.498.400

1.077.612

1.700.400

1.829.482

1.994.575

1.800.643

1.737.326

Toplam

-

1.884.869

4.325.740

S.160.693

3.951.710

3.845.702

4.301.013

4.580.835

4.686.179

Meslekî ve Teknik Öğretim

Cari

39.124

119.939

134.119

180.765

217.805

225.771

291.589

372.614

484.030

Yatırım

414

5.274

7.252

36.896

55.112

28.161

51.448

51.231

67.853

Diğer

41.839

186.098

232.541

304.971

333.324

289.470

322.608

432.665

487.606

Toplam

81.378

311.311

373.912

922.632

606.241

543.402

665.645

863.510

1.039.489

Yüksek Öğretim

Cari

10.400

67.160

91.090

468.223

476.434

541.33

603.859

630.116

656.920

Yatırım

-

643

1.194

23.880

56.289

55.152

41.292

34.902

28.473

Diğer

12.559

29.541

153.838

345.460

497.778

422.159

441.279

501.890

604.921

Toplam

22.959

97.344

246.122

837.563

1.030.501

1.018.614

1.086.430

1.166.908

1.290.314

TOPLAM

Cari

3.853.488

4.961.489

6.399.345

12.203.538

7.818.488

14.360.507

14.350.775

14.771.703

15.385.149

Yatırım

415

459.967

824.903

1.452.619

2.233.300

3.400.130

3.590.387

2.061.662

2.927.174

Diger

3.486.688

1.274.227

2.532.137

2.719.713

3.147.663

7.938.347

4.614.983

5.699.231

4.997.877

Toplam

7.340.591

6.699.683

9.756.385

16.375.870

13.199.451

25.698.984

22.556.145

22.532.596

23.310.200

 

DİE, Türkiye İstatistik Yıllıkları

 

Çizelgeden söz konusu dönemde yapılan harcamaların, ilköğretim, orta öğretim(ortaokul ve lise), meslekî ve teknik okullar ile yüksek öğretim arasında bölüşümü görülmektedir. Ayrıca harcamalardan her öğretim düzeyinde cari, yatırım ve diğer harcama miktarları da incelenebilmektedir. Buna göre harcamaların miktar olarak en büyüğünün ilköğretim harcamaları olduğu, ilköğretimde harcamaların 7.236.254TL’dan 16.294.218 TL’ya yükseldiği gözlenmektedir.

ÇİZELGE 7

DEVLETİN EĞİTİME YAPTIĞI HARCAMALARIN ÖĞRETİM DÜZEYLERİNE GÖRE ORANI

(1922-1923/1930-1931, %)

 

 

 

1922-1923

1923-1924

1924-1925

1925-1926

1926-1927

1927-1928

1928-1929

1929-1930

1930-1931

İlköğretim

98.6

65.7

49.3

60.2

57.7

78.9

73.2

70.7

69.9

Orta Öğretim

-

25.2

44.3

31.5

29.9

15.0

19.1

20.3

20.1

Meslekî ve Teknik Öğretim

1.1

4.6

3.9

3.2

4.6

2.1

2.9

3.8

4.5

Yüksek Öğretim

0.3

1.5

2.5

5.1

7.8

4.0

4.8

5.2

5.5

Toplam

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

 

DİE, Türkiye İstatistik Yıllıkları.

 

Devletçe Eğitime Yapılan Harcamaların Öğretim Düzeylerine Göre Oranları- Bir önceki çizelgede, devletçe eğitime yapılan harcamaların, öğretim düzeylerine göre miktarı verilmişti. Çizelge 7’de devletin eğitime yaptığı harcamaların öğretim düzeylerine göre oranları verilmiştir. Buna göre 1922-1923/1930-1931 döneminde devletçe eğitime yapılan harcamaların büyük bölümünün ilköğretime gittiği gözlenmektedir. Bu dönemde ilköğretim devletin yaptığı eğitim harcamaları içinde % 49.3 ile % 98.6 arasında bir pay ayrılmıştır. Bu, okur-yazarlık oranı çok düşük bir durumda olan Türkiye’de,Cumhuriyetin önceliklerinden biri olan ilköğretime ağırlık ve öncelik verilmesinin doğal bir sonucudur. İlköğretimi belli oranda yaygınlaştırılamamış bir ülkede, orta ya da yüksek öğretimi geliştirmek öncelikli olamazdı. Devletin eğitime yaptığı harcamalardan ikinci büyüklük orta öğretimde gerçekleşmiştir. Orta öğretimin toplam içindeki oranı % 15.0 ile % 44.3 arasında yer almıştır. Yüksek öğretim ile meslekî ve teknik öğretimin oranları daha düşük düzeydedir.

Çizelge 8’de de her öğretim düzeyinde harcamaların, cari, yatırım ve diğer harcama türlerine göre oranları verilmiştir.

 

ÇİZELGE 8

DEVLETİN ÖĞRETİM DÜZEYLERİNE GÖRE YAPTIĞI HARCAMALARIN KENDİ İÇİNDEKİ DAĞILIMI

(1921-1923/1930-1931, %)

 

 

1922-1923

1923-1924

1924-1925

1925-

1926

1926-1927

1927-1928

1928-1929

1929-1930

1930-1931

İlköğretim

Cari

  52.6

     80.5

    69.6

    75.8

    64.0

   57.4

    69.2

    71.6

    71.3

Yatırım

-

     10.3

    17.0

    14.1

    27.9

   16.0

    19.6

      9.8

    15.4

Diğer

  47.4

       9.2

    13.4

    10.1

      8.1

   26.6

    11.2

    18.6

    13.3

Toplam

100.0

   100.0

  100.0

  100.0

  100.0

 100.0

100.0

  100.0

  100.0

Ortaöğretim

Cari

-

65.3

66.7

  78.2

     57.0

    50.7

    47.4

51.8

56.1

Yatırım

-

-

-

-

-

      1.7

      6.2

  8.9

  6.8

Diğer

-

34.7

33.3

  21.8

     43.0

    47.6

    46.4

39.3

37.1

Toplam

-

100.0

100.0

100.0

   100.0

  100.0

  100.0

100.0

100.0

Meslekî ve Teknik Öğretim

Cari

     48.1

    38.5

  35.9

   34.6

  35.9

    41.5

   43.8

    43.2

    46.6

Yatırım

       0.5

      1.7

    1.9

     7.1

     9.1

      5.2

     7.7

      6.7

      6.5

Diğer

     51.4

    59.8

  62.2

   58.3

   47.6

    53.3

   48.5

    50.1

    46.9

Toplam

   100.0

  100.0

100.0

100.0

100.0

  100.0

 100.0

  100.0

  100.0

Yüksek Öğretim

Cari

    45.3

   69.0

37.0

  55.9

  46.2

   46.2

   55.6

   54.0

    50.9

Yatırım

      0.0

     0.7

  0.5

    2.9

   5.5

     5.5

     3.8

     3.0

      2.2

Diğer

    54.7

  30.3

62.5

  41.2

 48.3

   48.3

   40.6

   43.0

    46.9

Toplam

  100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

 100.0

 100.0

  100.0

TOPLAM

Cari

    52.5

  74.1

65.6

  74.5

 59.2

   59.2

   63.6

   65.6

    66.0

Yatırım

      0.0

    6.9

  8.4

    8.9

16.9

   16.9

   15.9

     9.1

    12.6

Diğer

   47.5

  19.0

  26.0

  16.6

  23.9

   23.9

  20.5

  25.3

  21.4

Toplam

 100.0

 100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

100.0

 

DİE, Türkiye İstatistik Yıllıkları.

 

Çizelgeden de açıkça görüldüğü gibi cari harcamaların oranının en yüksek olduğu öğretim düzeyi ilköğretimdir. Diğer öğretim düzeylerinde de cari harcamalar daha büyük bir orana sahiptir. Aynı zamanda yatırım harcamaları çok düşük, diğer harcamalar ise neredeyse cari harcamalara yaklaşmaktadır. Bu dönemde devletçe eğitime yapılan toplam harcamalardan cari harcamalara % 52.5 - %74.5, yatırım harcamalarına % 0.0-%16.9, diğer harcamalara % 16.6 -%47.5 arasında pay ayrılmıştır.

Yücel’e göre de 1924-1937 döneminde Millî Eğitim Bakanlığı bütçesi içinde orta öğretime ayrılan oranlar(genel bütçeden, % 10’lardan ve pansiyonlardan ayrılan) yıllara göre % olarak şöyledir:1924 59.5, 1925 69.3, 1927 98.1, 1928 86.5, 1929 82.5, 1930 81.4, 1931 64.4, 1932 68.8, 1933 78.8, 1934 60.5, 1935 59.5, 1936 47.8, 1937 54.3’tür. 1926’da başlayan 1937’de de devam eden il bütçelerinden alınan% 10’lar eğitim bütçesinden verilen ödeneğe eklenmektedir(76). Orta öğretime ayrılan kaynakların yüksek bir oranda gözükmesi, ilköğretim giderlerinin özel idarelerce karşılanmasına bağlanmalıdır. Böylece genel bütçeden orta öğretime daha büyük oranda harcama yapılmış gibi gözükmektedir.

Özel (Türk,Azınlık,Yabancı)Okullarca Eğitime Yapılan Harcamaların Öğretim Düzeylerine Göre Miktarı ve Oranı

Çizelge 9’da özel okullarca eğitime yapılan harcamaların öğretim düzeylerine göre miktarı ve toplam harcama içindeki oranları verilmiştir. Buna göre harcama miktarının dönemin başından sonuna doğru gidildikçe göreli olarak arttığı, harcamaların miktar olarak daha büyük bir bölümünün liselere yapıldığı gözlenmektedir. İlkokullara yapılan harcamaların toplam harcama içindeki oranı 1931-1932 ve 1932-1933 öğretim yıllarında % 68’er, diğer yıllarda % 19.3 (1943-1944) ile % 36.0 (1934-1935) arasında değişmektedir. Ortaokullar için aynı oran 1931-1932 ve 1932-1933 öğretim yıllarında % 32’şer, diğer yıllarda % 7.8 (1942-1943) ile  % 15.2 (1943-1944).Liseler için yapılan harcamaların toplam harcama içindeki payı da %54.5 (1934-1935) ile % 80.6 (1942-1943) arasında gerçekleşmiştir. Buradan da özel okullarca yapılan harcamalarda önceliğin liselere verildiği, bunu ilkokulların izlediği, sonra ortaokulların geldiği söylenebilir.

ÇİZELGE 9

ÖZEL (TÜRK, AZINLIK, YABANCI) OKULLARCA EĞİTİME YAPILAN HARCAMALARIN ÖĞRETİM DÜZEYLERİNE GÖRE MİKTARI VE ORANI (1931-1932/1951-1952)

 

Yıllar

İlkokullar

%

Ortaokullar

%

Liseler

%

Toplam

%

1931-1932

844.182

68.1

395.441

31.9

-

 

-

1.239.623*

100.0

1932-1933

788.683

67.9

372.233

32.1

-

 

-

 

1.160.916*

100.0

1933-1934

711.289

26.1

284.349

10.4

1.731.624

63.5

2.727.262

100.0

1934-1935

1.049.619

36.0

277.687

9.5

1.589.031

54.5

2.916.337

100.0

1935-1936

565.115

25.1

284.548

12.7

1.397.771

62.2

2.247.434

100.0

1936-1937

492.463

21.8

223.750

9.9

1.541.027

68.3

2.257.240

100.0

1937-1938

458.628

18.8

249.493

10.3

1.725.968

70.9

2.434.089

100.0

1938-1939

436.620

16.7

257.412

9.9

1.916.904

73.4

2.610.936

100.0

1939-1940

458.356

16.0

268.662

9.3

2.148.192

74.7

2.875.210

100.0

1940-1941

440.778

14.5

290.605

9.5

2.310.894

76.0

3.042.277

100.0

1941-1942

452.484

13.0

301.789

8.7

2.730.279

78.3

3.484.552

100.0

1942-1943

530.287

11.6

359.331

7.8

3.699.025

80.6

4.588.643

100.0

1943-1944

596.974

10.3

880.517

15.2

4.303.619

74.5

5.781.110

100.0

1944-1945

814.468

14.9

684.436

12.5

3.961.759

72.6

5.460.663

100.0

1945-1946

554.099

16.3

388.707

11.5

2.443.712

72.2

3.396.518

100.0

1946-1947

983.614

16.1

529.320

8.6

4.609.377

75.3

6.122.311

100.0

1947-1948

1.205.338

17.2

755.828

10.8

5.060.511

72.0

7.021.677

100.0

1948-1949

1.312.291

17.2

880.782

11.6

5.417.652

71.2

7.610.725

100.0

1949-1950

1.571.736

15.4

1.179.770

11.6

7.421.585

73.0

10.173.091

100.0

1950-1951

1.657.338

19.4

1.036.029

12.2

5.822.774

68.4

8.516.141

100.0

1951-1952

1.557.957

17.3

805.851

9.0

6.636.243

73.7

9.000.051

100.0

 

*Aynı kaynakta 1931-1932 öğretim yılı harcama toplamı 4.279.824 TL. 1932-1933 öğretim yılı harcama toplamı da 3.527.047 TL. olarak yer almaktadır. Diğer yılların harcama toplamlarında bir tutarsızlık gözlenmemektedir.

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1942-1945 (İstanbul: DİE Yayın No:255, 1946), s.199-200 (1931-1932/1943-1944 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1953 (Ankara: DİE Yayın No:360, 1955), s.158 (1944-1945/1951-1952 dönemi)

 

Bir başka açıdan yaklaşıldığında ise, o dönemde ortaokullar liseler içinde yer almaktaydı. O nedenle öğretmenleri ve harcamaları da liseler içinde yer almaktaydı. Bu çerçevede özel okullarca öncelikle orta öğretime (ortaokul ve lise) yönelindiği, ilköğretimin ikinci sırada geldiği söylenebilir.

Genel Okullar,Pansiyonlar ve İstanbul Üniversitesi Geliri

Devletin öğretim kurumlarından elde ettiği gelirlere ilişkin bir genel görüş edinebilmek için, kaynaklardan 1926 yılı ile 1951 yılı arasındaki döneme ilişkin ulaşılabilen öğretim kurumlarının gelirlerine ilişkin veriler incelenmiştir. Buna göre devlet okullarından elde edilen gelir 1926 yılında 451.000 TL iken, 1951 yılında 81.000 TL’dir. Öte yandan devletçe yatılı okullar ve pansiyonlardan da 2005 sayılı yasa gereği ücret alındığından, pansiyonlar geliri 1933 yılında 943.000 TL iken, bu 1951 yılında 3.770.000 TL’ye yükselmiştir. Devletin gelir sağladığı bir diğer kurum, İstanbul Üniversitesi’dir. İstanbul Üniversitesi’nin elde ettiği gelirler de 1926 yılında 862.000 TL iken, gelir miktarı 1933 yılında 2.157.000 TL’ye yükselmiş, 1946 yılında 162.000 TLolarak gerçekleşmiştir. Bu veriler içinde Yüksek Mühendis Mektebinin gelirlerinin de 1926 yılında 1.000 TL, 1935 yılında 496 TL, Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü gelirinin de 1.137.000 TL olduğu gözlenmektedir(Çizelge 10). Bu veriler 1951 yılından sonra yayınlanmadığı için bu çizelgeyi ileri yıllara götürmek olanaklı olmamıştır.

 

ÇİZELGE 10

DEVLETÇE YÖNETİLEN GENEL OKULLAR, PANSİYONLAR VE YÜKSEK ÖĞRETİM KURUMLARI GELİRİ

 

Yıllar

Genel Okullar Geliri

Pansiyonlar Geliri

İstanbul  Üniversitesi Geliri

Yüksek Mühendis Mektebi

Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü

1926

451.000

Veri yok

862.000

1.000

-

1927

446.000

Veri yok

709.000

1.000

-

 

1928

247.000

Veri yok

848.000

273.000

-

1929

281.000

Veri yok

831.000

283.000

-

1930

240.000

Veri yok

815.000

449.000

-

1931

203.000

Veri yok

833.000

461.000

-

1932

8.000

Veri yok

2.144.000

269.000

-

1933

1.000

943.000

2.157.000

326.000

-

1934

2.000

944.000

98.000

390.000

-

1935

9.000

1.015.000

94.000

496.000

1.137.000

1936

20.000

998.000

73.000

Veri yok

Veri yok

1937

15.000

1.095.000

75.000

Veri yok

Veri yok

1938

27.000

1.251.000

81.000

Veri yok

Veri yok

1939

24.000

1.330.000

95.000

Veri yok

Veri yok

1940

20.000

1.414.000

97.000

Veri yok

Veri yok

1941

36.000

1.728.000

109.000

Veri yok

Veri yok

1942

55.000

2.775.000

134.000

Veri yok

Veri yok

1943

97.000

3.143.000

160.000

Veri yok

Veri yok

1944

59.000

3.161.000

190.000

Veri yok

Veri yok

1945

30.000

2.053.000

95.000

Veri yok

Veri yok

1946

75.000

3.387.000

162.000

Veri yok

Veri yok

1947

24.000

4.189.000

Veri yok

Veri yok

Veri yok

1948

20.000

3.918.000

Veri yok

Veri yok

Veri yok

1949

9.000

3.684.000

Veri yok

Veri yok

Veri yok

1950

25.000

3.670.000

Veri yok

Veri yok

Veri yok

1951

81.000

3.770.000

Veri yok

Veri yok

Veri yok

 

*Kurs, derslik gibi okul durumunda olmayan Milli Eğitim kurumlarının harcamaları dahil değildir.

**Özel İdare bütçesini de kapsar.

Daha sonraki yıllarda bu ayrıntıda veri yayınlanmamıştır.

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1931-1932 (Ankara: DİE Yayın No:21, 1932), s.160 (1924-1925/1926-1927 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1932-1933 (Ankara: DİE Yayın No:34, 1933), s.192 (1927-1928/1930-1931 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1942-1945 (Ankara: DİE Yayın No:255, 1946), s.207 (1931-1932/1943-1944 dönemi)

DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1952 (Ankara: DİE Yayın No:342, 1952), s.184 (1945-1946/1950-1951 dönemi)

 

Birim Harcama

Cumhuriyet döneminde de öğrenci başına ne kadar harcama yapıldığının belirlenmesi de önemlidir. Ancak harcamalar içinde cari ve yatırım harcamalarını tam olarak ayıramamaktan dolayı bunu hesaplamak olanaklı olamamaktadır. İşgören harcamaları belli olduğu için, bu konuda bir hesaplama yapılabilir. Bunun için bu başlık altında, çeşitli kaynaklardan bulunabilen bazı verilerle bu konuda genel bir görüş verilebilmesine çalışılmıştır.

Cumhuriyetin kuruluş yıllarında ve daha önce ilköğretimin finansmanının yerel olarak karşılanması söz konusuydu. Orta öğretim kurumlarında (öğretmen okulları hariç) okuyan öğrencilerden ücret alınmaktaydı. Bütün saltanat döneminde yalnız yatılı (leyli) öğrencilerden değil, gündüzlü (nehari) olanlardan da para alınırdı. Meşrutiyetin ilanından sonra 1909 Muvazenei Umumiye Kanununun 29. maddesi ile öğrenim ücretleri şu biçimde belirlenmiştir(77):

Mektebi Mülkiye ve Ticaret mektebi talebesi,Darülfünun talebesi gibi ücrete tâbi olacaklardır. Leyli kız sanayi mektebinde ağniya evladından leyli 15 lira, nehari 7.5 lira ücret alınacaktır. Mektebi sultanide (Galatasaray Lisesi) her şakirtten bir defaya mahsus olmak üzere 15 lira elbise bedeli ve leyli talebeden 40 lira ve nehari talebeden 10 lira ve öğle yemeği yiyen talebeden 15 lira ve nısıf dahili talebeden 25 lira ücret alınacaktır. Payitaht ve Vilâyet merkezlerinde bulunan idadilere nehari olarak devam edenlerden 2 lira, Liva mekteplerine devam edenlerden 1.5 lira ücret alınacaktır. İdadilerin leyli ücuratı de 15-20 lira arasında tehalüf edecektir. Yüzde yirmi nisbetinde fukara evlâdı mecanni kabul edilecektir.

18.08.1918 tarihli kararnamenin 1. maddesinde de bu konu “Mekâtibi sultaniye ve idadiye leyli ve nehari talebesinden istifa edilmekte olan ücret, her senei dersiyeden evvel o senei dersiye zarfında tebdil edilmemek üzere Maarif ve Maliye nezaretleri tarafından tayin olunur” biçiminde belirtilmiştir.

Bu durum büyük fark olmaksızın sultanilerin açılmasından sonra da devam etmiştir. O zamanlar öğrenim ücreti, eğitim gereksinimi duyanların az ve okul sayısının sınırlı olması nedeniyle hükûmeti üzerinde çok düşündüren bir konu olmamıştı. Almanya, İngiltere, Fransa ve Amerika’da da gündüzlü öğrenciden ücret alınmaktaydı (78). Ancak Cumhuriyet döneminde, demokrasi anlayışının eğitimde yansıması olarak daha önce de belirtildiği gibi 24.03.1926 tarih ve 822 sayılı yasayla 1926-1927 öğretim yılı başından itibaren gündüzlü öğrenci ücretlerinin ortaokul ve lise öğrencilerinden alınmaması kabul edilmiştir.

Mustafa Necati Bey 1926 yılında bir öğretmen okuluna ortalama 171 öğrenci düştüğünü, yatılı (leyli) olan bu okulların her öğrencisinin devlete yılda 255 liraya malolduğunu belirtmektedir(79).

Yatılı okullardan alınacak ücretlerde de, il encümenleri ve Belediyenin görüşleri alınarak ücretlerin Millî Eğitim Bakanlığınca saptanması ilkesi benimsenmiştir. Saptanan ücret 1932 yılından başlayarak bütçe yasalarının M Cetvelinde gösterilmiştir. Yukarıda da belirtildiği gibi 16.06.1932 tarih ve 2005 sayılı yasa ile ortaokul ve liselerin yatılılık örgütü kaldırılmış ve pansiyona dönüştürülmüş; yedinci ve daha aşağıdaki derecelerdeki memurların çocuklarından yapılacak indirim de saptanmıştır.

Çeşitli illerin yerel koşulları göz önünde tutularak saptanan yatılılık ücretleri hakkında bir görüş vermek üzere 1937 bütçesindeki M Cetveli Çizelge 11’de verilmiştir. Buna göre yatılılık ücretlerinin 110 TL ile 240 TL arasında değiştiği gözlenmektedir.

Başbakan İsmet İnönüde, 14.03.1934 tarihinde ilkokullarda, öğrenci başına harcama miktarının 189 lira olduğunu açıklamaktadır (80).

 

ÇİZELGE 11

1937 BÜTÇE YASAINDA ÇEŞİTLİ İLLERDEKİ YATILILIK ÜCRETLERİ

 

İl

TL

İl

TL

İl

TL

Muğla

110

Kars

150

Erzurum

165

Niğde

120

Manisa

150

Balıkesir

175

Afyon

130

Edime

150

Samsun

175

Kütahya

130

Sivas

150

Erenköy Lisesi İlk Kısmı

175

Denizli

130

Antalya

150

Eskişehir

180

Bilecik

130

Zonguldak

150

Ankara

200

İzmit

140

Meslekî-Teknik Okullar

150

İstanbul

200

Kastamonu

140

Çanakkale

150

İzmir

200

Gazi Antep

140

Kayseri

160

Erenköy Lisesi

200

Yozgat

140

Bursa

160

Galatasaray Lisesi

240

Trabzon

145

Diyarbakır

160

Galatasaray Lisesi İlk Kısım

240

Konya

150

Adana

160

 

 

 

 

Yücel, Ön. Ver., s.110.

 

ÇİZELGE 12

CUMHURİYETİN KURULUŞUNDAN PLANLI DÖNEMİN BAŞINA KADAR EĞİTİMDE SAYISAL GELİŞMELER

 

 

 

1923-1924

1960-1961

 

 

Okul Sayısı

Öğretmen Sayısı

Öğrenci Sayısı

Diploma Alanların Sayısı

Okul Sayısı

Öğretmen Sayısı

Öğrenci Sayısı

Diploma Alanların Sayısı

İlkokul

4.894

10.238

341.941

-

24.398

62.526

2.866.501

304.406

Ortaokul

72

796

5.905

-

745

12.080

291.266

42.686

Lise

23

513

1.241

-

194

4.219

75.632

11.977

Meslekî ve Teknik Okul

64

583

6.547

103

530

8.333

107.547

23.476

Fakülte ve Yüksekokul

9

307

2.914

321

55

4.071

65.297

6.025

 

Sayısal Gelişmeler

Cumhuriyetin kuruluşundan başlayarak eğitime gösterilen çabalarla plânlı dönemin başına gelindiğinde nasıl bir sonuca ulaşılmıştır?Bu konuda genel bir değerlendirme yapmak için Çizelge 12’ye başvurulabilir. Çizelge 12’de 1923-1924 öğretim yılı ile 1960-1961 öğretim yılındaki okul, öğrenci, öğretmen ve diploma alanların sayıları görülmektedir.

Cumhuriyetin kurulduğu dönemde okuma yazma oranı ile ilköğretim ve diğer öğretim düzeylerindeki okullaşma oranlarının düşüklüğü, toplumun içinde bulunduğu olumsuz koşullar bilinmektedir. Çizelgeden de okul, öğretmen, öğrenci ve mezun olanların sayılarında gözle görülür önemli bir artışın sağlandığı görülmektedir. Ancak, plânlı dönemin başına gelindiğinde, istenilen hedeflere tam olarak ulaşıldığı söylenemez.1950 yılından sonra çok partili yaşama geçilmesiyle, daha önceki dönemdeki kararlılığın sürdürülmemesi, Cumhuriyet ilkelerinden ödün verilmesi ve eğitimin politikaya alet edilmesi, toplumun özellikle kız çocuklarının eğitimine az önem vermesi, öğretmen yetiştirmede önemli bir başarı sağlamış olan Köy Enstitülerinin kapatılması; eğitimde istenilen düzeye ulaşılamamasının yalnız birkaç nedenidir. 1960’lı yılların başına gelindiğinde okuma-yazma konusu önemli bir sorun olmayı sürdürmekte (1960 yılında okur yazarlık oranı % 39.5), beş yıllık ilkokullar henüz çağ nüfusuna yaygınlaştırılamamış (brüt okullaşma oranı % 67.0), ortaokul (% 19.3) ve lise (% 10.7) brüt okullaşma oranı çok düşük (81), eğitimin finansman sorunu da güncelliğini korumaktadır. Bu sorunların aşılması için 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Yasasının hazırlanması da gündeme gelmiştir.

 


 

 


(*)Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Plânlaması Bölümü Öğretim Üyesi.

(1)Mahmut Âdem, “Cumhuriyet Dönemi Eğitiminde Sayısal  Gelişmeler”, Atatürk Devrimleri ve Eğitim Sempozyumu, Ankara:Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayını No: 92, 1981, s.95-105.

(2)İ.Hakkı Tonguç, EğitimYolu ile Canlandırılacak Köy, Üçüncü Baskı, Ankara:Köy Enstitüleri ve Çağdaş Eğitim Vakfı Yayını, 1998, s.120-121.

(3)Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, 01.09.1286 (1869), Alındığı Kaynak:Reşat Özalp ve Aydoğan Ataünal, Türk Millî Eğitim Sisteminde Düzenleme Teşkilâtı, İstanbul:Millî Eğitim Bakanlığı Yayını, 1977.

(4)Tonguç, Ön.Ver., s.210.

(5)Tedrisatı İptidaiye Kanunu Muvakkatı, 23.09.1329 (1913), Alındığı Kaynak: Reşat Özalp, Millî Eğitimle İlgili Mevzuat(1857-1923), İstanbul:Millî Eğitim Yayını, 1982.

(6)Hasan Âli Yücel, Türkiye’de Ortaöğretim,İstanbul:Kültür Bakanlığı Yayını, 1938, s.239-254.

(7)Yücel, Ön.Ver., s.245.

(8)Turhan Oğuzkan, “Orta Dereceli Genel Öğretim Kurumlarının Gelişmesi”,Cumhuriyet Döneminde Eğitim, İstanbul:Millî Eğitim Bakanlığı Yayını, No:91, 1983, s.281-313.

(9) Afetİnan, Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plânı 1933, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1972, s.34.

(10) Afet İnan, Ön. Ver., 1972, s.8.

(11)İsmet İnönü, Cumhuriyetin İlk Yılları II (1923-1938), İstanbul:Cumhuriyet Yayını, 1998, s.17, 21.

(12) İsmet İnönü, Ön. Ver., s.18.

(13) İsmet İnönü, Ön Ver., s.20.

(14)Afet İnan, Ön.Ver., 1972, s.8.

(15)Fikret Ünal, Muzaffer Tıraş ve Zafer Kükrer, 1920-1929 Bütçe Kanunları, Ankara:Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını No: 1978/190, 1979.

(16)A.Afet İnan, İzmir İktisat Kongresi (17.02-04.03.1923), Ankara: Atatürk Kültür,Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları XVI.Dizi, 1989, Önsöz.

(17)Ünal ve arkadaşları, Ön. Ver., s.22.

(18)Ünal ve arkadaşları, Ön. Ver., s.22.

(19)A.Afet İnan, Medenî Bilgiler ve M.Kemal Atatürk’ün El Yazıları, İkinci Baskı,Ankara:Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları XVI. Dizi, 1988, s.176.

(20)Afet İnan, Ön.Ver., s.16.

(21)Afet İnan, Ön.Ver., s.2.

(22)Yahya S.Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisat Tarihi (1923-1950), İkinci bası, Ankara: 1986, s.382.

(23)Teşkilât-ı Esasiye Kanunu (20.04.1924 (1340) tarih, 491 SK).

(24)Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim Bakanlarının Millî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri I, s.263.

(25)Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim Bakanlarının Millî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri I, s.34.

(26)Aktaran,Tonguç, Ön.Ver., s.5124-515.

(27) Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim Bakanlarının Millî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri I, s.40.

(28)Mahmut Âdem, Atatürkçü Düşünce Işığında Eğitim Politikamız, İstanbul:Cumhuriyet Yayını, 2000, s.16.

(29)Orta Tedrisat Muallimleri Kanunu (13.03.1924, 439 SK), Madde 13; Alındığı kaynak,Yücel, Ön. Ver., s.308-313.

(30) Maarif Teşkilâtına Dair Kanun(22.03.1926 tarih, 789 SK), Resmi Gazete (Sayı:338, 03.04.1026).

(31)Mektep Vergisi Kanunu (13 Nisan 1341 (1925) tarih, 616 SK), Resmi Gazete (Sayı:95, 20.04.1341 (1925). Yayımlandığı yer:Üçüncü Tertip Düstur (Cilt:6, Ankara 1934), s.307.

(32)Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim Bakanlarının Millî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri I, s.290-291.

(33) Mustafa Necati Bey’in Bakan olması dolayısıyla 09.02.1926 tarihinde gazetecilere yaptığı açıklama, Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim Bakanlarının Millî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri I, s.307-308.

(34) Muallim Mekteplerine Muavenet Hakkında Kanun (22.04.1926 tarih, 819 SK), Resmi Gazete (Sayı:361, 02.05.1926),Madde 1.

(35)Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim Bakanlarının Millî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri I (Ankara:Türk Devrim Tarihi Enstitüsü Yayını 6, 1946), s.363-364.

(36)Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim BakanlarınınMillî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri I, s.365.

(37)Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim Bakanlarının Millî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri I, s.366.

(38) Muallim Mekteplerine Muavenet Hakkındaki 819, 843 ve 1051 Numaralı Kanunlara Müzeyyel Kanun (14 Kânunisani 1933 tarih, 2098 SK), Resmi Gazete (Sayı:2311, 23 Kânunisani 1933).

(39)DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1936-1937 (İstanbul:DİE Yayın No: 115), s.353.

(40)Lise ve Orta Mektepler Talebesinden Nehari Ücreti Alınmaması Hakkında Kanun(24.04.1926 tarih, 822 SK), Resmi Gazete (Sayı: 362, 03.05.1926). Yayımlandığı yer:Üçüncü Tertip Düstür (Cilt: 7, Ankara: 1944), s.870.

(41) Lise ve Orta mekteplere Alınacak Leylî Mecanni Talebe Hakkında Kanun (08.06.1926 tarih, 915 SK), Resmi Gazete (Sayı: 407, 29.06.1926), Madde 1.

(42)Mektep Pansiyonlarının İdaresi Hakkında Kanun (12.05.1927 tarih ve 1023 SK), Resmi Gazete (Sayı:596, 28.06.1926), Madde 1.

(43)Maarif Vekâleti Tarafından İdare Edilecek Mektep Pansiyonları Kanunu (06.07.1931 tarih, 1838 SK), Resmi Gazete (12.07.1931).

(44)Maarif Vekâleti Tarafından İdare Edilecek Mektep Pansiyonları  Hakkında 1838 Numaralı Kanunun Bazı Maddelerinin Tadiline ve Bu Kanuna Bazı Hükümler İlâvesine Dair Kanun (2005SK), Resmi Gazete (Sayı: 2126, 16.06.1932).

(45) Maarif Vergisi Hakkında Kanun (22.06.1927 tarih, 1130 SK), Resmi Gazete (Sayı: 636, 22.06.1927), Yayımlandığı yer:Üçüncü Tertip Düstur (Cilt: 8, Ankara: 1946), s.943.

(46) “Maarif Vergisi-Tedrisat Vergisi”, Karagöz Gazetesindeki (No:2011, Temmuz 1927) bu haberi, bu çalışmada yararlanabilmem için Türkçe’ye çeviren Hocam Prof.Dr. Sayın Yahya Akyüz’e çok teşekkür ederim.

(47) Mektep Vergisi Kanununun Üçüncü Maddesini Muaddil Kanun (25.06.1927 tarih, 1135 SK), Resmi Gazete (Sayı: 640, 24.07.1927),Yayımlandığı yer:Üçüncü Tertip Düstur (Cilt:8, Ankara::1946), s.952.

(48)İlk ve Orta Tedrisat Muallimlerinin Terfi ve Tecziyeleri Hakkında Kanun(19.06.1930 tarih, 1702 SK), Resmi Gazete(Sayı: 1532, 29.06.1930).Yayımlandığı yer: Üçüncü Tertip Düstur (Cilt: 11, Ankara: 1930).

(49) 1702 ve 1880 Numaralı Kanunların Tadiline Dair Kanun (18.06.1934 tarih, 2517 SK), Resmi Gazete (Sayı: 2735, 25.06.1934).

(50)Muallim Maaşları İçin Vilâyetlere İkraz Yapılması Hakkında Kanun (12.06.1933 tarih, 2312 SK), Resmi Gazete (Sayı: 2435, 24.06.1933),Madde 1-3.

(51)İlk Tedrisat Müfettişlerinin Müvazenei Umumiye İçine Alınmasına Dair Kanun (30.05.1938 tarih, 3407 SK), Resmi Gazete 11.06.1938.

(52) Yücel, Ön.Ver., s.259.

(53) Âdem, 2000, Ön.Ver., s.44.

(54)Köy Enstitüleri Kanunu (3803 SK, 17.04.1940), Resmi Gazete (22.04.1940),Madde 16.

(55) Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilât Kanunu (4274 SK, 19.06.1942), Resmi Gazete (Sayı: 5141, 25.06.1942).

(56) Meslekî ve Teknik Okullar Açılması ve Mevcutlarının Büyütülmesi Hakkında Kanun (4304 SK), Resmi Gazete (Sayı:5189, 20.08.1942),Madde 1.

(59) Mahmut Âdem,“Cumhuriyet Döneminde Eğitim Finansmanı”, 21.YüzyılınEşiğinde Türk Eğitim Sistemi Ulusal Sempozyumu (Ankara:Öğretmen Hüseyin Hüsnü Tekışık Eğitim Araştırma-Geliştirme Merkezi, 25-27.11.1999), s.90-100.

(60)İlhan Başgöz ve Howard E.Wilson,Türkiye Cumhuriyetinde Millî Eğitim ve Atatürk (Ankara:Dost Yayın Evi, 1968). Bu kitap, aynı yazarlar tarafından aynı yıl yayınlanmış olan Educational Problems of Turkey adlı (İndiana Üniversitesi, UralAltayÇalışmaları Serisi No:86) kitabınTürkçesidir.

(61)Yücel,Ön.Ver.

(62) Oğuzkan, Ön.Ver., s.295.

(63)İlhan  Başgöz, Türkiye’nin EğitimÇıkmazı ve Atatürk (Ankara:Kültür Bakanlığı Başvuru Kitapları, 1995), s.96-97.

(64)Ünal ve arkadaşları, Ön.Ver., s.22.

(65) Tezel, Ön.Ver., s.387.

(66)DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1936-1937 (İstanbul:DİE Yayın No:115), s.147.

(67)DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1953 (Ankara:DİE Yayın No:360, 1955).

(68)DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1950 (Ankara:DİE Yayın No:328), s.148 (1934-1935/1948-1949dönemi).

DİE,Türkiye İstatistik Yıllığı 1952 (Ankara:DİE Yayın No:342), s.188 (1949-1950/1950-1951 dönemi).

(69) DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı 1952 (Ankara:DİE Yayın No:342), s.182.

(70) Yahya Akyüz, “İlköğretimin Yenileşme Tarihinde Bir Adım:Nisan 1847 Talimatı”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (Sayı:5, Ankara: 1994), s.21.

(71)Yahya Akyüz, Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri:1848-1940 (Ankara: 1978), s.235.

(72)Tonguç, Ön.Ver., s.278.

(73)Akyüz, Ön.Ver., 1978, s.235, 241.

(74)Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim Bakanlarının Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri, s.424-425.

(75)DİE,Türkiye İstatistik Yıllığı 1950 (Ankara:DİE YayınNo: 328), s.255, 261.

(76) Yücel, Ön.Ver., s.256.

(77) Yücel,Ön.Ver., s.109.

(78)Yücel, Ön.Ver., s.109.

(79)Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim Bakanlarının Millî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri I, s.346. (Millî EğitimBakanı Mustafa Necati Bey’in Bakan olması dolayısıyla 09.02.1926 tarihinde gazetelere yaptığı açıklama).

(80)Aktaran Tonguç, Ön.Ver. s.449.

(81) Kasım Karakütük, “Türkiye’de Öğretim Haritaları”(Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).

 

 

İçindekiler...

o        Geleceğimizin Teminatı Dilimizdir

o        Mustafa Necati’nin Türk Eğitiminin Gelişimine Katkıları

o        Atatürkçü Düşüncede Eğitim Sistemi ve Boyutları

o        Sınıf Öğretmenlerinin Kendi Meslekî Gelişimleriyle İlgili Görüşleri,Beklentileri ve Önerileri

o        İdeal Öğretmen Üzerine Bir Araştırma

o        Eylem Boyutuyla İlkokuma-Yazma ve Ezberleme

o        Bilişim Teknolojisi Işığı Altında Matematik Eğitiminin Değerlendirilmesi

o        Lise Öğrencilerinin Işık Hakkındaki Yanlış Kavramları

o        Avrupa Birliği Eğitim Programları “Sokrates Programı”

o        Öğretmen Yetiştirmede Ankara Yüksek Öğretmen Okulu Uygulaması

o        Sanat Eğitiminde Yaratıcılık

o        Cumhuriyetin Kuruluşundan Plânlı Döneme Kadar Eğitimin Finansmanı:1923-1960

o        Yazım Esasları

© T.C. MEB Yayımlar Dairesi Başkanlığı
Teknikokullar, ANKARA
Tel. (312) 2128145
Fax (312) 2124668
med@meb.gov.tr

[ yukarı ]

Arşiv