1-GİRİŞ

İlköğretim öğrencilerinin Sosyal Bilgilerle ilgili ilkeleri öğrenebilmeleri ve karşılarına çıkabilecek sosyal problemleri çözebilmeleri için temel kavramları çok iyi anlamaları gerekmektedir. Kavramlar, ilköğretim çağındaki çocukların zihinlerindeki temel bilişsel yapıların oluşmasına ve yeni bilgileri anlamlı bir şekilde öğrenmelerine yardımcı olur (1). Kavramlar nesnelerin insan beynindeki soyut ve genel tasarımlarıdır (2).

İlköğretim Sosyal Bilgiler dersinin amaçlarından biri de öğrencilerin ünitelerle ilgili çeşitli sosyal kavramları anlayabilmeleridir. Öğrenciler ilköğretime başladıktan sonra hayatlarında ilk defa bazı sosyal kavramlarla karşılaşmaktadırlar. İlk kez karşılaşılan bu tür kavramları, öğrenciler çoğu zaman anlamakta güçlük çekmekte, bu kavramları birbirine karıştırabilmekte veya kavramlarla ilgili yanılgılara düşmektedirler. Eğitim kurumlarımızdaki geleneksel yöntemlerle ders işleme ve teknolojik araçların okullardaki yetersizliği, öğrencilerin konuları anlamlı öğrenememelerine sebep olmaktadır. 

Anlamlı öğrenme, yeni bilgilerin öğrencilerin bilişsel yapısında eskileriyle doğru bir şekilde ilişkilendirilerek ortaya çıkarılması demektir. Öğrencilerin bilgileri anlamlı öğrenmesi, kavramları doğru anlayarak kavram yanılgılarına düşmemelerine sebep olmaktadır (3). Kavramlarla ilgili yanılgılar bireyin yanlış inanışları ve deneyimleri sonucu ortaya çıkan davranışlardır. Öğrenciler yeni şeyler öğrenirken bunları daha önceki bilgileri üzerine inşa ederler. Öğrencilerin sahip oldukları ön birikimler bazen yeni kavramların öğrenilmesinde yanlış öğrenmelere neden olabilir (4). Öğrencilerin geçmiş yaşantılarındaki bilgileri bilimsel olarak kabul edilen bilgilerden farklı ise veya yeni öğreneceği bilgilerle eski bilgilerini karıştırıyorsa öğretim zorlaşır (5).

Sosyal bilgilerle ilgili yeni kavramların öğretilmesinde öğretmen, öğrencilerin ön bilgilerini de dikkate alarak onların bu kavramları anlamlı bir şekilde öğrenmelerini sağlamalıdır.

Sosyal kavramları öğrencilerin anlamlı olarak öğrenememeleri veya kavram yanılgılarına düşmelerini etkileyen faktörler şu şekilde sıralanabilir.

1- Ders kitapları

2- Öğretim metot ve teknikleri

3- Öğrencilerin çevreden edindikleri hazır ön bilgileri

4- Öğretim esnasında kavram değiştirme çalışmaları yapılmaması

5- Soyut kavramlar

Sosyal Bilgiler derslerindeki kavramların öğretiminde, öğrencilere bol örnek verilmesi, kavramların mümkün olduğunca görsel materyallerle desteklenmesi, uygun öğretim tekniklerinin kullanılması, kavramın öğretimini kolaylaştırır. Öğrenciler özellikle soyut kavramları öğrenmede güçlük çekmektedirler. Bu tür kavramların öğretilmesinde öğrencilerin soyut düşünebilme yeteneklerinin geliştirilmesi önemli bir etkendir (6). Yine Sosyal Bilgilerle ilgili kavramlar arasındaki ilişkilerin sınıfta sunulması ve kavram kargaşasına neden olabilecek, öğrencilerin ön bilgilerinin ortaya çıkarılması anlamlı öğrenme için gereklidir.

2- AMAÇ

Bu çalışmanın amacı, ilköğretim 5. sınıf Sosyal Bilgiler ders konuları ile ilgili bazı kavramlar hakkında öğrencilerin fikir, duygu ve düşüncelerini tespit ederek onların bu kavramları anlama düzeylerini tespit etmektir. İlköğretim öğrencilerinin Sosyal Bilgiler ders konuları ile ilgili kavramları anlama düzeylerinin belirlenmesi, Sosyal Bilgiler ders müfredatlarının geliştirilmesi ve öğretim yöntemlerinin daha etkili olarak uygulanması açısından önemli sayılabilir.

3-YÖNTEM

Araştırma betimsel nitelikte bir alan aşatırması olarak yürütülmüştür. Araştırmanın örneklemini iki ilköğretim 5. sınıf şubesinden 44 öğrenci oluşturmuştur. Araştırma ilköğretim 5.sınıf “Güzel Yurdumuz Türkiye” ünitesi üzerinde yoğunlaştırılmıştır. İlköğretim 5. sınıf ders kitabı ve İlköğretim Sosyal Bilgiler müfredat programı incelenerek ünitelerde geçen 30 adet kavram tespit edilmiştir. Daha sonra bu kavramlar, öğrencilerin kısa yazılı cevaplar verebilecekleri şekilde anket form halinde düzenlenerek, ünite konuları sınıfta işlendikten iki hafta sonra uygulanmıştır. Ünitede geçen kavramlar tespit edilirken öğretmenler ve eğitim uzmanlarının da fikri alınmıştır. Uygulanan anket formundan elde edilen veriler, kavramı doğru anlama, kavram yanılgısı, kavram kargaşası ve cevapsız şeklinde tasnif edilerek, öğrencilerin bu kavramlarla ilgili anlama düzeyleri tablolar haline getirilip yorumlanmıştır. Kavram yanılgısı ve kavram kargaşası terimleri aşağıdaki anlamlarda kullanılmıştır.

Kavram Yanılgısı : Öğrencilerin kavramları bilimsel olarak kabul edilen kavram tanımından farklı olarak algılamasıdır (7).

Kavram Kargaşası: Kavramlar sözcüklerle ifade edilmektedirler. Bir diğer deyişle sözcükler kavramların adıdır (8). Öğrencilerin çevreden, aileden veya bir şekilde öğrendikleri zihinlerindeki sözcükleri, yeni öğrendikleri kavramlar ile mantıklı bir şekilde bütünleştirememe veya değiştirememe durumu kavram kargaşası olarak ifade edilmiştir. Kavram kargaşası daha çok yazım ve telâffuz bakımından birbirlerine yakın kavramlarda yaşanmaktadır.

4. BULGULAR VE YORUM

Öğrencilerin seçilen kavramlara vermiş oldukları cevaplar incelenerek anlama güçlüğü çekilen kavramlar, kavram yanılgıları, kavram kargaşaları ve kolay anlaşılan kavramlar şeklinde ayrı ayrı tasnif edilerek tablolar halinde aşağıda verilmiştir.

a) Öğrencilerin Anlama Güçlüğü Çekip Cevapsız Bıraktığı Kavramlar

İlköğretim 5. sınıf Sosyal Bilgiler dersi ile ilgili tespit edilen kavramlara  öğrencilerin vermiş oldukları cevaplar değerlendirilerek, konunun öğretiminden sonra anlamada güçlük çekilerek cevapsız bırakılan kavramlar tablo 1 gölgeli sütunda sıralanmıştır.

Tablo 1. Öğrencilerin Anlamada Güçlük Çekerek Cevapsız Bıraktıkları Kavramlar

Kavram	Kavramı Doğru Anlama		Kav ram Yanılgısı		Kav ram Kargaşası		Cevapsız		Cevapsız
	f	%	f	%	f	%	f	%	f	%
Baraj	10	22.7	5	11.4	5	11.36	24	54.5	44	100
Akarsu	2	4.5	13	29.5	0	0.00	29	65.9	44	100
Nehir	5	11.4	8	18.2	1	2.27	30	68.2	44	100
Erozyon	6	13.6	6	13.6	0	0.00	32	72.7	44	100
Körfez	8	18.2	2	4.5	1	2.27	33	75.0	44	100
Ova	6	13.6	5	11.4	0	0.00	33	75.0	44	100
Koy	4	9.1	5	11.4	0	0.00	35	79.5	44	100
Havza	0	0	1	2.3	3	6.82	40	90.9	44	100
Plato	0	0	0	0	4	0.09	40	90.9	44	100
Delta	2	4.5	1	2.3	0	0.00	41	93.2	44	100

Tablo 1’de, verilen cevaplara göre öğrencilerin % 50’den çoğunun boş bıraktıkları kavramlar görülmektedir. Tablo incelendiğinde özellikle öğrencilerin çok büyük bir çoğunluğunun ilk kez karşılaştıkları Koy (% 79.5), Havza (% 90.9), Plato (% 90.9), Delta (% 93.2) gibi kavramları cevapsız bıraktıkları ortaya çıkmaktadır. Bu tür kavramların öğretilmesinde, öğretim metot ve tekniklerinin iyi seçilmesi öğrenmenin anlamlı ve kalıcı olması bakımından gereklidir.

Öğrenilen kavramların duyu organlarına hitap etme derecesi arttıkça öğrenme kolaylaşır. Görme duyusuna hitap eden bir bilginin anlaşılarak, hafızaya kaydedilmesi daha kolaydır (9). Öğretmenler Sosyal Bilgiler derslerinde, öğrencilerin ilk kez karşılaştıkları kavramları somut bir şekilde görsel materyallerle sunmalıdırlar.

Yine bu tür kavramların tanımları yapılırken öğrencilerin seviyesine göre sade bir dil kullanılmalıdır (10).

b) Kavram Yanılgıları

Öğrencilerin ünite konuları ile ilgili tespit edilen kavramlara vermiş oldukları cevaplar incelenerek, en çok hangi kavramlarda yanılgıya düştükleri Tablo 2 gölgeli sütunda verilmiştir.

Tablo 2. Öğrencilerin Yanılgıya Düştükleri Kavramlar

Kavram	Kavramı Doğru Anlama		Kavram Yanılgısı		Kav ram Kargaşası		Cevapsız		Cevapsız
	f	%	f	%	f	%	f	%	f	%
Yayla	21	47.7	9	20.5	1	2.27	13	29.5	44	100
Anadolu	20	45.5	10	22.7	0	0.00	14	31.8	44	100
Kıyı	21	47.7	10	22.7	1	2.27	12	27.3	44	100
Dağ	19	43.2	12	27.3	2	4.55	11	25.0	44	100
Akarsu	2	4.5	13	29.5	0	0.00	29	65.9	44	100
Boğaz	8	18.2	15	34.1	1	2.27	20	45.5	44	100
İklim	12	27.3	15	34.1	0	0.00	17	38.6	44	100
Yağış	12	27.3	18	40.9	0	0.00	14	31.8	44	100
Bölge	21	47.7	20	45.5	0	0.00	3	6.8	44	100

Tablo 2 gölgeli sütunda öğrencilerin % 20’den çoğunun yanılgıya düştükleri kavramlar görülmektedir. Tablo incelendiğinde, öğrencilerin önemli bir bölümünün Sosyal Bilgiler dersi ile ilgili çeşitli kavram yanılgılarına düştükleri söylenebilir.

Kavramlar, nesnel gerçekliğin insan beynindeki yansıma biçimidir (11). Elde edilen verilere bu açıdan bakıldığında öğrencilerin kendi düşüncelerine göre bazı kavramları yorumladıkları ve zihinlerinde bilimsel olarak kabul edilemeyen bir tanım oluşturdukları görülmektedir.

Öğrencilerin zihinlerindeki yanlış bilgi ve kavramları değiştirmek ya da eksik olanları tamamlamak gereklidir. Bunun yapılması için öğrencilerin dolaylı ve açık olarak dile getirdikleri yanlış düşünce ve bilgileri öğretmenin bilmesi gerekir. Öğretmenler öğretimi buna dayanarak yapılandırmalı, yanlış düşünceleri açıkça ortaya koymalı, yeni düşünce ve kavramlara belirginlik kazandırmalıdırlar (12). Öğretmenlerin, yeni kavramları öğretmeye başlamadan, öğrencilerdeki mevcut kavram yanılgılarını ortaya çıkarmaları, öğretim sonrası öğrencilerdeki kavram yanılgılarını azaltabilir (13).

  İlköğretim Sosyal Bilgiler derslerinde yukarıda ifade edilen görüşlere göre düzenlenen öğretim modelleri öğrencilerdeki yanlış kavramları baştan ortaya koyacağı için kavram yanılgılarının devamını büyük oranda azaltacak veya ortadan kaldıracaktır.

c) Kavram Kargaşası

Öğrencilerin ünite konuları ile ilgili tespit edilen kavramlara vermiş oldukları cevaplar incelenerek, en çok hangi kavramlarda, kavram kargaşasına düştükleri tablo 3’de verilmiştir.

Tablo 3. Öğrencilerin Kavram Kargaşasına Düştükleri Kavramlar

Kavram	Kavramı Doğru Anlama		Kav ram Yanılgısı		Kav ram Kargaşası		Cevapsız		Cevapsız
	f	%	f	%	f	%	f	%	f	%
Havza	0	0	1	2.3	3	6.82	40	90.9	44	100
Plato	0	0	0	0	4	9.09	40	90.9	44	100
Baraj	10	22.7	5	11.4	5	11.36	24	54.5	44	100

İlköğretim öğrencileri bazı sosyal kavramları günlük yaşamlarında kullandıkları kavramlarla karıştırmaktadırlar. Tabloda da görüldüğü gibi, öğrencilerden bazıları havza kavramını hafıza ile, plato kavramını pilot ile, baraj kavramını ise garaj ile karıştırmaktadırlar. Öğrencilerin daha çok yazım ve telaffuz bakımından birbirlerine yakın kavramlarda kargaşa yaşadıkları görülmektedir.

  Eryılmaz ve Tatlı’nın (1999)da belirttiği gibi öğrenciler sınıfa geldiklerinde öğretilecek bazı kavramlarla ilgili alternatif kavramlara sahiptirler. Bu tür kavramlar geleneksel öğretim metotları ile çok fazla değiştirilememektedir. Öğretmenlerin öğrencilerdeki alternatif kavramların neler olduğunu bilmeleri daha etkili öğretim için gereklidir (14).

Sosyal bilgilerle ilgili kavramlar öğretilirken, özellikle yazım ve telaffuz bakımından, öğretilen kavrama çok yakın kavramlar varsa, bunlar her türlü ders araç ve gereçleri de kullanılarak açıklanmalı, benzer ve farklı yönleri belirtilerek kargaşa önlenmeye çalışılmalıdır. 

Yine öğretmenlerin, öğretilen kavramı adlandıran sözcüklerin tanımını yazılı ve sözlü olarak vererek, kavramla ilgili örnek ve örnek olmayanları öğrencilere buldurması yanlış kavram öğrenilmesini ve kavram kargaşasını büyük ölçüde engelleyebilir (15).

d) Kolay Anlaşılan kavramlar

Öğrencilerin tespit edilen kavramlara vermiş oldukları cevaplar değerlendirilerek, daha kolay anlayabildikleri kavramlar tablo 4’de verilmiştir.

Tablo 4. Kolay Anlaşılan Kavramlar

Kavram	Kavramı Doğru Anlama		Kav ram Yanılgısı		Kav ram Kargaşası		Cevapsız		Cevapsız
	f	%	f	%	f	%	f	%	f	%
Anadolu	2	45.5	10	22.7	0	0.00	14	31.8	44	100
Göl	20	45.5	5	11.4	1	2.27	18	40.9	44	100
Ülke Sının	20	45.5	5	11.4	0	0.00	19	43.2	44	100
Bölge	21	47.7	20	45.5	0	0.00	3	6.8	44	100
Kıyı	21	47.7	10	22.7	1	2.27	12	27.3	44	100
Yayla	21	47.7	9	20.5	1	2.27	13	29.5	44	100
Ada	22	50	4	9.1	2	4.55	16	36.4	44	100
Çevre	22	50	8	18.2	1	2.27	13	29.5	44	100
Trakya	23	52.3	4	9.1	0	0.00	17	38.6	44	100
Deniz	24	54.5	8	18.2	1	2.27	11	25.0	44	100
Bozkır	25	56.8	6	13.6	0	0.00	13	29.5	44	100
Hava Durumu	25	56.8	6	13.6	2	4.55	11	25.0	44	100
Volkan	29	65.9	3	6.8	1	2.27	11	25.0	44	100
Orman	30	81.8	5	11.4	0	0.00	3	6.8	44	100

Tablo 4’de öğrencilerin % 45 den fazlasının doğru olarak tanımladıkları kavramlar görülmektedir. Tabloda da görüldüğü gibi öğrenciler Bozkır (% 56.8), Hava Durumu (% 56.8), Volkan (% 65.9), Orman (% 81.8) gibi kavramları çoğunlukla doğru olarak tanımlayabilmişlerdir. Verilerden, öğrencilerin daha çok günlük yaşamlarında duyup gördükleri ve somut olarak ifade edebildikleri kavramları daha kolay anladıkları görülmektedir.

5-ÖNERİLER

Araştırmada elde edilen sonuçlara dayalı olarak, ilköğretim Sosyal Bilgiler dersleri ile ilgili kavramların öğretilmesi ve bu konularda yapılacak çalışmalarla hakkında aşağıdaki öneriler getirilebilir.

1-İlköğretim öğrencilerine Sosyal Bilgilerle ilgili kavramlar öğretilmeden önce, öğretilecek kavramlar hakkında öğrencilerin ön bilgileri tespit edilmeli ve öğretim buna göre plânlanmalıdır.

2-İlköğretimde öğrencilerin ilk kez karşılaştıkları kavramlar, resim, şekil ve grafiklerle desteklenerek görsel yöntemlerle anlatılmalı, kavram öğretildikten sonra da, öğrencilerin zihinlerinde kalıcı olabilmesi açısından pekiştirici çalışmalar yapılmalı, Türkçe ve Resim İş gibi derslerle de kavramların öğretimi desteklenmelidir.

3- İlköğretim Sosyal Bilgiler ders kitaplarının açık, anlaşılır bir dille yazılması, yeterli sayıda resim, şekil, grafik içermesi ve öğrenme tekniklerine göre hazırlanması, öğrenci başarılarını ve kavramların daha anlamlı öğretilmesini olumlu yönde etkileyecektir.

4- İlköğretim Sosyal Bilgiler Ders konularındaki kavramların öğretimi ile ilgili daha genel akademik çalışmalar yapılmalı, bu alandaki problemler ve çözüm yolları tespit edilmelidir. Özellikle öğrencilerin kavramları daha etkili öğrenmeleri ile ilgili yapılacak çalışmalar, gelecekteki müfredat programlarının geliştirilip değiştirilmesine ışık tutacaktır.

KAYNAKLAR 

Baki,Adnan. “Cebirle İlgili İşlem Yanılgılarının Değerlendirilmesi” III. Ulusal Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu, 23-25 Eylül, KTÜ, Millî Eğitim Basım Evi, Ankara, 1999, s.46-55.

Büyükkasap, E. ve Samancı, O. “İlköğretim Öğrencilerinin Işık Hakkındaki Yanlış Kavramları” Gazi Üniversitesi Kastamonu Eğitim Dergisi, Sayı: 5, No: 5, Kastamonu, 1998, s.109-120.

Erden, Münire. Sosyal Bilgiler Öğretimi. Alkım Yayın Evi, İstanbul, 1997.

Eryılmaz, A. ve Tatlı, A. “ODTU Öğrencilerinin Mekanik Konusundaki Kavram Yanılgıları” III. Ulusal Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu, 23-25 Eylül, KTÜ, Millî Eğitim Basım Evi, Ankara, 1999, s.103-107.

Geban, Ömer. Uzuntiryaki, Esen. “Kavram Haritalama ve Benzeşme Yöntemi İle Mol Kavramı Öğretimi.” III.Ulusal Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu, 23-25 Eylül, KTÜ, Millî Eğitim Basım Evi, Ankara, 1999, s.169-172.

Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Sözlüğü. Remzi Kitap Evi, İstanbul,1982.

Özer, Zühal. “Bilgi Nasıl Yenilenir?” Bilim Teknik Dergisi. Sayı: 359, Ankara, 1997, s.32-33.

Özer, Zühal ve Şahin, E. “Öğreniyorum Öyleyse Varım” Bilim Teknik Dergisi. Sayı: 341, Ankara, 1996, s.74-78.

Senemoğlu, Nuray. Gelişim Öğrenme ve Öğretim. Spot Matbaacılık, Ankara, 1997.

Şahin, Tuğba. “İlköğretim Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarının Değerlendirilmesi.” VII.Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi, Cilt: 1, 9-11 Eylül, Konya, 1998, s.705-712.

Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük. Milliyet Gazetesi Tesisleri, İstanbul,1992.

Yılmaz, Özgül., Tekkaya, C., Geban, Ö., Özden, Y., “Lise-1.sınıf Öğrencilerinin Hücre Bölünmesi Ünitesindeki Kavram Yanılgılarının Tespiti” III. Ulusal Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu, 23-25 Eylül, KTÜ, Millî Eğitim Basım Evi, Ankara, 1999, s.187-192.

(*) Doç.Dr., A.Ü. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü.

(1) Erden, Münire. Sosyal Bilgiler Öğretimi. Alkım Yayın Evi,İstanbul,1997.

(2) Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük. Milliyet Gazetesi Tesisleri, İstanbul,1992.

(3) Geban, Ömer.Uzuntiryaki,Esen. “Kavram Haritalama ve Benzeşme Yöntemi İle Mol Kavramı Öğretimi.” III.Ulusal Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu, 23-25 Eylül, KTÜ, Millî Eğitim Basım Evi, Ankara,1999, s.169-172.

(4) Baki,Adnan. “Cebirle İlgili İşlem Yanılgılarının Değerlendirilmesi” III.Ulusal Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu, 23-25 Eylül, KTÜ, Millî Eğitim Basım Evi, Ankara,1999, s.46-55.

(5) Yılmaz,Ö.,Tekkaya, C.,Geban,Ö.,Özden,Y., “Lise-1. Sınıf Öğrencilerinin Hücre Bölünmesi Ünitesindeki Kavram Yanılgılarının Tespiti” III.Ulusal Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu, 23-25 Eylül, KTÜ, Millî Eğitim Basım Evi, Ankara,1999, s.187-192.

(6) Erden, a.g.e. s.50.

(7) Yılmaz,Ö.,Tekkaya, C.,Geban,Ö.,Özden,Y., a.g.m, s.187.

(8) Senemoğlu, Nuray. Gelişim Öğrenme ve Öğretim. Spot Matbaacılık, Ankara,1997.

(9) Özer, Zühal ve Şahin, E. “Öğreniyorum Öyleyse Varım” Bilim Teknik Dergisi. Sayı: 341, Ankara, 1996, s.74-78.

(10) Şahin, Tuğba. “İlköğretim Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarının Değerlendirilmesi.” VII.Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi, Cilt:1, 9-11 Eylül, Konya,1998, s.705-712.

(11) Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Sözlüğü. Remzi Kitap Evi, İstanbul,1982.

(12) Özer, Zühal. “Bilgi Nasıl Yenilenir?” Bilim Teknik Dergisi. Sayı: 359, Ankara, 1997, s.32-33.

(13) Büyükkasap,E. ve Samancı, O. “İlköğretim Öğrencilerinin Işık Hakkındaki Yanlış Kavramları” Gazi Üniversitesi Kastamonu Eğitim Dergisi, Sayı: 5, No: 5, Kastamonu, 1998, s.109-120.

(14) Eryılmaz,A.ve Tatlı,A. “ODTU Öğrencilerinin Mekanik Konusundaki Kavram Yanılgıları” III.Ulusal Fen Bilimleri Eğitimi Sempozyumu, 23-25 Eylül, KTÜ, Millî Eğitim Basım Evi, Ankara, 1999, s.103-107.

(15) Senemoğlu, a.g.e., s,529.