Özet

Bu çalışma ilköğretim Sosyal Bilgiler derslerinde görsel materyal kullanımı ile coğrafya konularının eğitim ve öğretimi üzerinde durmaktadır. Makalede öncelikle görsel materyaller sıralanmakta ve bunların coğrafya konularının öğretiminde kullanımı örneklerle ortaya konulmaktadır. Buna ilaveten bir görsel materyal grubunun(fotoğrafların) sorularla çözümlenmesi üzerine örnek bir çalışma yaparak bunların öğretme-öğrenme sürecine katkısı üzerinde saptamalarda bulunulmaktadır. Böylece öğretme-öğrenme sürecinde görsel materyal kullanımının öğrenmeyi somutlaştırarak kalıcı hale getirdiği anlaşılmaktadır. Ancak görsel materyaller bir görüntü olarak kullanılırsa  kalıcı öğrenme sağlamamaktadır.

Anahtar Sözcükler: Görsel materyal, görsel ve işitsel gereçler, SosyalBilgiler, Coğrafya eğitimi.

 

1. Giriş

Bilindiği gibi öğrencilerde bilgi, beceri, tutum ve değerleri geliştirmede kullanılan tüm araç, gereç ve kaynaklara öğretim materyali denir. Öğrenme ile ilgili olarak yapılan araştırmalar, öğrenmelerin gerçekleşmesinde görsel betimlemelerin önemli paya sahip olduğunu göstermektedir. Bazı öğrencilerin, görsel betimlemeler yoluyla daha kolay öğrendikleri bilinmektedir. Görsel ögeler; öğrenen bireylerin dikkatini çekerek onları güdüler, dikkatlerini canlı tutar, duygusal tepkiler vermelerini sağlar, kavramları somutlaştırır, anlaşılması zor olan kavramları basitleştirir, şekiller yoluyla bilginin düzenlenmesini ve anlaşılmasını kolaylaştırır, bir kavramla ilgili ögeler arasındaki ilişkileri örgüt şemaları ve akış şemaları yoluyla kolayca verebilir ve bazı öğrencilerin görsel ögelerle kaçırmaları olası bir takım noktaları anlama şansı verebilir (Demirel  vd., 2002).

Eğitimde görsel ve işitsel araçlar, öğrenmenin kalıcı izli olmasını sağlaması açısından çok önemli görülmektedir. Eğitim ve öğretim etkinliği ne kadar çok duyu organına hitap ederse, öğrenme olayı da o kadar iyi ve kalıcı izli olmakta, unutma da o kadar geç olmaktadır. Eğitim araçları, eğitim ve öğretim etkinliklerinin daha verimli olmasını sağlamak için öğretmen ve yetiştiricilere en büyük yardımcıdır. Öte yandan araçlar ne kadar mükemmel olurlarsa olsunlar, uygun olarak kullanılmadıkları zaman yararlı olamazlar. İlköğretim Sosyal Bilgiler derslerinde öğrenci derse aktif olarak katılmalıdır; çünkü tüm duyu organlarını kullanarak öğrenme ortamına katılan öğrenci daha kolay öğrenebilir ve öğrendiklerinin % 80’ini de unutmaz. Yapılan araştırmalara göre öğrenci; okuduklarının yalnız % 10’unu, duyduklarının % 20’sini, gördüklerinin % 30’unu, hem görüp hem duyduklarının % 50’sini, görüp, işittikleri ve söylediklerinin % 80’ini ve görüp, işitip, dokunup ve söylediklerinin % 90’ını öğrenir ve unutmaz (Demirel  vd,  2002).      

Öğrencilerin öğrendiklerini daha fazla hatırlayabilmeleri için sınıf içinde çok ortamlı öğrenme durumunun geliştirilmesi ve öğrenme sürecine koşulmaları çok  önem taşımaktadır. Eğitimde yıllarca çok ortamlı öğretimin temelini öğretmen ve ders kitabı ikilisi oluşturmuştur. Ancak günümüz çağdaş sınıf içi çok ortamlı öğrenme ortamının sağlanmasında görsel ve işitsel araçlar ön plana çıkmaktadır. Bu anlamda kalıcı öğrenmenin gerçekleşmesi için daha çok duyu organına hitap eden görsel ve işitsel araçlarla oluşturulacak öğrenme ortamlarına başvurulmaktadır ve bu önemli bir ihtiyaçtır.

Bilindiği gibi çocuklar ben merkezlikten başlayarak somut olayları öğrenir, daha sonra da soyut ve geniş bir anlayış süreci içinde gelişirler. Bu anlayış onların sürekli genişleyen bir grubun -aile, toplum, ülke, dünya ve evren- parçası olduğunu gösterir. Sınıf içi öğrenme ortamları her sınıfın, büyüme ve gelişim özelliklerine uygun bilgi, beceri ve tutumları kazandırmaya yönelik olmalıdır(Şahin vd., 2001). Bununla birlikte, ilköğretim III., IV. ve V. sınıfındaki öğrenciler somut düşünmekle birlikte “soyut düşünmeye başlamaya” geçiş döneminde yer almaktadırlar. Bu nedenle içerik somuttan soyuta, basitten karmaşığa, kolaydan zora, yakın çevre ve zamandan uzağa doğru düzenlenmiş olmalıdır. Çocuklar VI., VII. ve VIII. sınıflarda ise hem “soyut düşünmeye” geçmekte, hem de gerçeğe ilişkin alternatifler üretebilmektedir. Bu sınıflardaki çocuklara coğrafya konularının içeriğinin sunumu; inceleme, genellemelere varma, harita, grafik, tablo yorumlama, grafik çizme, tablo oluşturma ve soyut bir kavramı somut olaylar kullanarak açıklayabilme türünde etkinliklerle desteklenmelidir. Bu nedenle coğrafya konularının öğretiminde görsel unsurlar konuların somutlaştırılmasını sağladığı gibi, öğretme-öğrenme süreci daha canlı, ilgi çekici ve aktif hale getirilebilir ve öğrenme süreci sonucunda hatırlama oranı yükselir.

Bu çalışma ilköğretim birinci ve ikinci kademe Sosyal Bilgiler derslerinde coğrafya öğretimi ve materyal kullanımını değerlendirdikten sonra, görsel materyaller ve bunların coğrafya öğretiminde kullanılması üzerinde durmaktadır. Daha sonra görsel materyal hazırlama esasları üzerinde kısaca durulduktan sonra bir görsel materyalin sorularla çözümlemesi yapılarak öğretme-öğrenme sürecine katkısı üzerine saptamalarda  bulunmaktadır.

2. İlköğretim Sosyal Bilgiler Derslerinde Coğrafya Eğitimi ve Materyal Kullanımı 

Coğrafya; coğrafî yeryüzündeki doğal, beşerî ve ekonomik olayları, insanla ilgi kurarak inceleyen bir bilimdir (Doğanay, 2002a). İlköğretim birinci ve ikinci kademe Sosyal Bilgiler derslerinde “Yakın Çevremiz”, “İlimiz ve Bölgemizi Tanıyalım”, “Güzel Yurdumuz Türkiye”,  “Coğrafya ve Dünyamız”, “Türkiye’miz”, “Türkiye’nin Coğrafi Bölgeleri” ve “Yurdumuzun Komşuları ve Türk Dünyası” adlı coğrafya ünitelerinde öncelikle kavramların anlam bilgisi verilmektedir. Bununla birlikte çocuklara yaşadığı gezegen olarak dünya hakkında bilgiler verilerek, çeşitli özellikleri ve koordinat sistemi tanıtılmaktadır. Öğrencilerin yakın çevreyi tanımasının önemini kavraması yanında plan, kroki, grafik, tablo hazırlama ve yorumlama ile harita, küre, atlas, koordinatlar ve yön tayini gibi coğrafî becerilerin kazandırılması amaçlanmaktadır. Ayrıca yurdumuzun dünya üzerindeki yerinin önemini kavratarak, ülkemiz coğrafî bölgelerinin doğal ve beşerî çevre sistemlerini tanıması sağlanır. Öğrencilerin çevreyi korumanın bir görev ve yaşanılabilir bir çevrenin de temel insan hakkı olduğu bilincine varması sağlanır. Böylece öğrencilerin yaşadıkları çevrenin farkına varmaları sağlandığı gibi, dikkatli gözlem yapmalarını sağlamak da mümkün olabilecektir. Bu da öğrencide yurtseverlik duygusunun gelişmesine katkı sağlayacaktır. 

Coğrafya eğitiminin diğer amaçları arasında; doğal çevre ile insan faaliyetleri arasındaki etkileşimi kavrayabilmek, insan faaliyetleri üzerinde çevrenin etkisini bilmek ve gözlemleyebilmek, coğrafî bölge ve yöreler arasındaki farklılıkların nedenlerini kavrayarak kültürel çevre farklılıklarının oluşumu üzerindeki etkilerini görebilmek sayılabilir. Ayrıca diğer milletlere, farklı kültürlere karşı hoşgörülü olmak ve saygı duymak. 

Bugün Sosyal Bilgiler derslerinde öğretme-öğrenme sürecinin verimli bir şekilde gerçekleşebilmesi için öğretim programları ve öğretimde kullanılan materyallerin seçilmesi üzerinde araştırmalar devam etmektedir. İlköğretim  Sosyal Bilgiler derslerinde coğrafya konularının işlenişinde öğrenci aktivitelerini ön plana çıkararak dersin öğrenci merkezli olarak gerçekleşebilmesinde kavram ve genellemeler örnek, yazı ve gösterim tahtaları, kum masası, şekil, kroki, kartlar, resimler, fotoğraflar, afişler, haritalar, grafikler, karikatürler, küre, kabartma haritalar, modeller, gazete kupürleri, koleksiyonlar, maketler, yansıtıcılar (tepegöz, slayt, data show ve her türlü projektörler), TV-video, bilgisayar ve gezilerle desteklenmelidir. Çünkü sözü edilen yaklaşım öğrencilerin güdülenmesini sağladığı gibi, öğrenmeyi somutlaştırır ve öğretme-öğrenme sürecine çeşitlilik ve değişiklik katar. 

Şekil 1: İletişim Sürecinin Temel Ögeleri (Çilenti, 1988  ve Demirel vd., 2002)

Bilindiği gibi öğrenme, bireyin bilgi ve çevresiyle etkileşimi sonucunda yeni bilgi, beceri veya tutum geliştirmesi demektir. Öğrenci eğitim sırasında öğretmenle ya da eğitimciyle ve onun düzenlediği çevre ile etkileşimde bulunur. Öğretmenin davranış değişikliği meydana getirmek üzere fikir, bilgi, haber, tutum, duygu ve becerilerini öğrencileriyle paylaşması sürecine iletişim denir. Ancak öğretmen ile öğrenci arasında iletişimin sağlanması için beraberinde beş değişkenin koordineli çalışması gerekmektedir. Bunlar; “kaynak, mesaj, kanal, alıcı ve dönüt”tür (Çilenti, 1988). İletişim sürecinde “kanal”, mesajı alıcıya iletme görevini üstlenir.

Bilindiği gibi kaynak, bilgiyi yani mesajı ileten birimdir. Bu birim, kitap, gazete, dergi, radyo, televizyon ya da yüz yüze iletişim etkinliğinde olduğu gibi bir insan ya da öğretmen olabilir. Mesaj iletişimin içeriğidir. İletilmek istenen bilgi, fikir ve mesajı oluşturur. Kanal (iletici araç ve yöntemler), mesajın sunuluş biçimidir. Mesaj, sözlü ya da yazılı olarak sunulabilir. Alıcı (öğrenci), mesajın gönderildiği birimdir(Şekil 1). Mesajı okuyan, dinleyen, izleyen kişidir. Dönüt ise alıcının mesaja verdiği tepkidir ve alıcının mesajı nasıl yorumladığını gösterir. Görüldüğü gibi iletişim sürecinde öğretmen kaynağı; öğrenciler ise alıcıyı; öğretmenin öğrencileriyle paylaşmak istediği düşünce, duygu ve becerilerin yer aldığı içerik mesajı; öğretim araç ve yöntemleri kanalı; öğrenci tepkileri ise dönütü yansıtmaktadır (Demirel vd., 2002). Böylece öğretme-öğrenme süreci ile iletişim süreci arasında büyük bir benzerlik ortaya çıkmaktadır.

Makalenin esasını coğrafya öğretiminde görsel araçlar teşkil ettiğine göre; öğretme-öğrenme sürecinde ya da öğretmen-öğrenci iletişiminde kanalın rolü ve önemi bir kat daha artmaktadır. Çünkü kanal mesajın alıcıya iletilmesini sağlayan araç ve yöntemlerdir. Bu araç ve yöntemler ne kadar çok duyu organına hitap ederse iletişimde o denli etkili ve yararlı olur. Kanal, mesajı (içerik) alıcıya (öğrenci) sözsüz ya da sözlü iletişim teknikleri; müzik, plak, teyp; hareketsiz, hareketli, yansıtılan ve yansıtılmayan fotoğraf ve resimler; kroki, harita, grafik, sergi çeşitleri; yazı tahtası, bülten tahtası, kumaş kaplı tahta ve yazılı ya da basılı öğretim araçları gibi iletici araç ve yöntemlerle aktarır. Bugün eğitimciler eğitim araçlarını farklı şekillerde sınıflandırmaktadırlar. Bunun temel sebebi herkesin fikir birliğine vardığı standart bir sınıflandırmanın olmayışıdır. Amerikalı eğitim teknoloğu Edgar Dale’nin1 düzenlediği ve “Yaşantı Konisi” adını verdiği sınıflama “eğitim yaşantılarını seçme ve eğitim durumlarını düzenlemeye yardımcı bir model” olduğunu ifade ederek, Yaşantı Konisi’nin dayandığı bilimsel ilkeleri şöyle sıralamaktadır (Çilenti, 1988):

1.Öğrenme işlemine katılan duyu organlarımızın sayısı ne kadar fazla ise o kadar iyi öğrenir ve o kadar geç unuturuz.

2. En iyi öğrendiğiniz şeyler kendi kendimize yaparak öğrendiğimiz şeylerdir.

3. Öğrendiğimiz şeylerin çoğunu gözlerimizin yardımıyla öğrenebiliriz.

4. En iyi öğretim somuttan soyuta ve basitten karmaşığa doğru giden öğretimdir.

Tablo 1: Sınıflarına Göre Görsel, Görsel ve İşitsel Araçlar   

Gerek Dale’nin “yaşantı konisi”nden hareketle ve gerekse Demirel ve diğerleri (2002) ile İşman’dan (2003) hareketle görsel öğretim materyalleri hem ilköğretim birinci ve ikinci kademe Sosyal Bilgiler dersi coğrafya konuları için hem de öğrenciler için pratikliği, uygunluğu ve ders konularına yatkınlığı bakımından sınıflandırılabilir. Bu anlamda ilköğretim Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya konularının öğretimi için kullanılabilecek öğretim materyalleri Tablo 1’de gösterilmektedir.

Coğrafya öğretme-öğrenme sürecinde görsel materyal kullanımı kadar önemli bir husus da görsel materyalin seçimi ve hazırlanmasıdır. Bu bağlamda görsel materyal seçimi veya hazırlanması; 1-Dersin hedef ve davranışlarına uygun seçilmeli ve hazırlanmalıdır, 2- Öğrenciye alıştırma ve uygulama imkânı vermelidir, 3-Materyaller, konuları en iyi şekilde somutlaştırmalı ve kolaydan zora doğru sıralamış olmalıdır, 4-Güncelleştirilmiş veriler sunmalıdır ve gerçek hayatı yansıtmalıdır, 5-Öğrencinin gelişim özelliklerine uygun tasarlanmış olmalıdır, 6-Görsel materyaller konuların önemli bölümlerine vurgu yapacak şekilde kullanılmalıdır.  

Coğrafya eğitimi, çağdaş coğrafî düşünce ve ilkeleri ile bu ilkeler çerçevesinde yapılan gezi-gözlem metoduna dayalı olarak sürdürülmelidir. Ancak öğrencilerin gelişim özelliklerinden kaynaklanan sınırlılıklar, fazla zaman alması, okulların imkânlarının yetersiz olması ve maddî yük getirmesi gibi nedenlerle gezi-gözlem metodu2  nadiren uygulanabilecek bir metottur. O halde en fazla öğrenmeyi sağlayacak öğrenme yaşantılarının oluşturulmasına ihtiyaç bulunmaktadır. Bu da değişik olgu ve olayları göstererek anlatmak ya da başka bir ifadeyle yukarıda sıralanan görsel materyallerle mümkün olabilir. Ancak tek ya da birkaç görsel materyale dayalı bir  öğretim yöntem ve tekniğinin bilgiyi tamamlaması, pekiştirmesi ve kalıcılığı sağlaması mümkün değildir. Bu nedenle coğrafya konularının işlenişi esnasında öğretim yöntem ve teknikleriyle çok iyi kombine edilmiş görsel materyal kullanımı algılamayı ve öğrenmeyi kolaylaştırır, unutmayı azaltır ve hatırlamayı sağlar. Ayrıca yanına gidilmesi ya da sınıfa taşınması mümkün olmayan olay, olgu ve varlıkları sınıfa taşır.     

3. Görsel Materyaller ve Bunun  Sosyal Bilgiler Dersleri  Coğrafya  Konularının Öğretiminde Kullanılması

Coğrafya, insan ile çevre etkileşimini ve bu etkileşimin ortaya koyduğu ürünleri dağılış, bağlantı ve sebep-sonuç ilişkileriyle inceleyen bir bilimdir.  Coğrafî düşüncenin merkezinde insan bulunduğuna göre, korelatif çözümlemede ilk hareket noktası, insan ile doğal çevre arasındaki korelatif ilişkileri kurmak olmalıdır. Bununla birlikte sadece beşerî olaylarla doğal olaylar arasında değil, beşerî olaylarla beşerî olaylar arasında ve fizikî (doğal) olaylarla fizikî olaylar arasında da sıkı korelatif ilişkiler bulunmaktadır (Doğanay,  2000). İşte sözü edilen ilişkiler ve olaylar binlerce yıldır süregelen insanın her an izleyebileceği olaylar değildir. Bu bağlamda coğrafya öğretiminde klasik ya da modern görsel materyal kullanımı yukarıda sözü edilen ilişkilerin sınıf ortamına taşınması anlamına gelmektedir.

Coğrafya ilmi, hayata dönük, uygulamalı, yapılan ve yaşanılan olayları inceleyen bir bilimdir. Bu nedenle de, sadece kitaplardan ve anlatım metodu ile öğrenilip öğretilecek bir ilim sayılması doğru değildir(Doğanay, 1993). Dolayısıyla her zaman yanına gidilmesi,  izlenebilmesi ve sınıfa getirilmesi mümkün olmayan  coğrafî olgu ve olayların görsel materyaller ile sınıf ortamına taşınması mümkün olabilmektedir. Ancak Millî Eğitim Bakanlığı’nca  ilköğretim birinci ve ikinci  kademe Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya  konuları   için kullanılması önerilen ders araç ve gereçleri3 sadece çeşitli haritalar ile yer küre ile sınırlı kalmıştır (Millî Eğitim Bakanlığı, 1990). Bu nedenle ilköğretim birinci ve ikinci kademe Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya müfredatları için sürekli değişen ve gelişen  eğitim teknolojisinin takip edilmemesi durumunda coğrafya eğitimi ezbere bir öğretim olmaktan öteye gidemeyecektir. Bu anlamda coğrafya konularının öğretiminde somutlaştırarak öğrenmeyi sağlaması ve içeriği basitleştirerek anlaşılmasını kolaylaştırması bakımından  klasik ve modern ders araç ve gereçlerini (Tablo 1) ve coğrafya öğretiminde kullanımını değerlendirelim.  

3.1. Görsel Araçlar

A. Resimler: İlköğretim birinci ve ikinci kademe Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya konuları için en fazla kullanılabilmesi mümkün olan ders araçlarıdır. Hem öğretmen ve öğrenciler için kolay temin edilebilir ders araçları olmaları ve hem de ucuz olmaları bakımından sürekli başvurulan  ders araçlarıdır.

1.Düz Resimler: Gazete, dergi ya da kitaplar gibi basılı materyallerde yer alan resimler (fotoğraflar) ile fotoğraf makinesiyle çekilmiş fotoğraflar ve posterler bu gruba girmektedir. Düz resimler Sosyal Bilgiler dersleri tüm coğrafya ünitelerinde yararlanılabilecek ders araçlarıdır. İşlenen konulara ilişkin gerek basılı kaynaklardan gerekse öğretmen ve öğrencilerce çekilen  resimler kullanılabilir.

2. Çizgi Resimler: Bir olayı, nesneyi ya da coğrafî bir objeyi basit çizgilerle anlatan resimlerdir. Morfolojik ünitelerin öğretiminde ya da ilimiz, bölgemiz ve yurdumuzla ilgili harita çalışmalarında çizgi resimlerden yararlanabiliriz.

3. Şimşek Kartlar: Bir olayı ya da objeyi sıra ile gösteren resimler dizisidir. Sosyal Bilgiler derslerinde  “İlimiz ve Bölgemizi Tanıyalım” ya da “Güzel Yurdumuz Türkiye” ünitelerini işlerken doğal, beşerî ve ekonomik hayata ilişkin verilerle donanık öğretim paketleri ya da kartpostallar serisi buna güzel bir örnek teşkil eder ve konuları somutlaştırarak öğrenmeyi kolaylaştırır. Birbirini izleyen resimler renkli ve yeterli büyüklükte olmalı, peş peşe ve teker teker  sunulmalıdır. Her resim üzerinde öğrenciler konuştuktan sonra izleyen resme geçilmelidir.      

4. Figürinler: Bir kişi ya da obje figürünün kenarlarından keserek elde edilen resme figürin denilmektedir (Demirel vd., 2002). Coğrafî olguların işlenmesi için sınıf duvarına asılan coğrafya şeritleri üzerine konular işlendikçe figürinler asılmalıdır. Hatta öğretmen her bir öğrencinin bir figürinini bu şeritlere koymaya özen göstermelidir.

5. Duvar Resimleri: Duvara asılan büyük tablo şeklindeki resimlerdir. Öğrencilerle; “İlimiz ve Bölgemizi Tanıyalım” ve “Güzel Yurdumuz Türkiye” adlı ünitelerde büyük tablo şeklindeki resimlerden hareketle ülkemizin doğal, beşerî ve ekonomik çevresini, özelliklerini ya da sorunlarını tartışabilmek mümkün olabilecektir.  

6. Levhalar: Bilindiği gibi levhalar kalın bir karton üzerinde değişik görsel materyallerin görüntülenmesidir. Bu levhalar üzerine coğrafya konularıyla ilgili altında açıklamaları bulunan haritalar, resimler, fotoğraflar, krokiler, planlar ve grafikler yer almalıdır. Resimler ve fotoğraflar renkli ve hedef davranışlarla ilgili olmalıdır. Sözgelişi Türkiye’nin kentleri, tarihî ve turistik yerleri, doğal güzellikleri, dağları, ovaları, denizleri, nehirleri, vadileri, fabrikaları vb. ile ilgili olabilir (Sönmez, 1999).

7. Afişler: Renklerin ve ana fikrin çok iyi kombine edildiği grafik tasarımlardır. Sosyal Bilgiler dersi coğrafya konularına ilişkin hedef davranışları sağlayacak afişler sınıf ortamına getirilmelidir.

8. Grafikler: Sayısal verilerin çizgilerle ifade edilmesi yöntemine grafik denir. Grafikler, sayısal verileri  görselleştirerek bunlar arasında karşılaştırmalar yapılabilmesine imkân tanır. Böylece sayısal verilerin anlaşılması ve yorumlanması mümkün olur. Tablo çizelgelerin grafiklere dönüştürülmesi suretiyle verilerdeki artış ve azalışların tespit edilmesi ve değerlendirmeye tâbi tutulması mümkün olur. Bununla birlikte grafikler hazırlanırken dikey ölçek üzerinde grafik birimi yer almalıdır.

Bir çok bilimin öğretiminde olduğu gibi coğrafya biliminin öğretiminde de grafiklerden yararlanılmaktadır. İlköğretim ikinci kademe Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya konularının öğretiminde  grafiklerden yararlanarak sayısal verileri ya da tablo çizelgeleri görselleştirme yoluna gidilmektedir. Ülkemizin iklimiyle ilgili değerlendirmelerde meteorolojik verilerin grafiklerle öğretimi ve yorumu yapılabilir. Yine ülkemizin nüfus coğrafyası, doğal kaynakları, ziraat ve turizm coğrafyasına ait verileri grafiklerle görsel bir görünüm kazandırılarak, söz konusu verilerin öğretimi kolaylaştırılabilir. Coğrafya öğretiminde istatistiksel grafikler kullanılmaktadır. Bunlar: 1-Çizgi grafikler, 2-Sütun(Çubuk) grafikler, 3-Daire(pasta, dilim) grafikler, 4-Alan grafikler, 5-Halkalı grafikler, 6-Resimli grafikler. Sözü edilen grafikleri Microsoft Word ya da Microsoft Excel yazılım programlarından  kolayca elde edebilmek mümkündür. Öğrencilerin de aynı çalışmaları kısa sürede öğrendikleri görülmektedir.

9. Profiller: Bir olayın dış görünüşü; yandan görünüş; yükselti ve çanakların, yükseklik ve derinlik değerlerini göstermek için çizilen eğriye denir. Bunlar, yani profiller, topografik özellikleri gösteren kırık veya yayımsı çizgilerdir. Örneğin bir depresyon ovasının çevre dağlara göre profili ya da Türkiye’nin kuzey-güney yönündeki şematik profili gibi (Doğanay, 2002b).   

10. Kesitler: Yerkabuğunun derinlere doğru yapısını gösteren şekillere kesit denir. Başka bir ifadeyle yerkabuğu katmanlarını ve katmanları teşkil eden litolojik unsurları göstermektedir. Sosyal Bilgiler dersi altıncı sınıf coğrafya ünitelerinden biri olan “Coğrafya ve Dünyamız” ünitesinde örneğin dünyamızın dıştan içe doğru yapısını göstermede kesitlerden yararlanabiliriz.                  

11. Karikatürler ve Gazete Kupürleri: Sosyal Bilgiler dersi coğrafya konularına ilişkin hedef davranışların gerçekleşmesine yardımcı ve öğretici karikatürler ile doğal beşerî çevremizi konu alan gazete kupürleri gerek öğretmen ve gerekse öğrencilerce sağlanarak sınıf içi çalışmalarda kullanılabilmektedir.

B. Projektörler(Yansıtıcılar)

1. Tepegöz: Asetat(saydam kağıdı) üzerine görüntüsü alınan yazı, şekil veya grafik gibi önceden hazırlanmış malzemeyi, güçlü bir ışık kaynağı aracılığıyla bir mercek üzerine düşürüp büyüterek, perdeye yansıtan optik araca tepegöz denir. Bu uygulama, ders okutma, bildiri sunulması, konferans verilmesi esnasında  amaca uygun şekillerin asetat üzerine çizilmesi, ya da gerekli yazıların bu saydam üzerine yazılması ve aynı anda gösterilmesi biçiminde de yapılabilir(Doğanay, 2002b).

Çağdaş eğitim teknolojilerinin en önemli araçlarından biri olarak tepegöz, Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya konularının öğretiminde büyük kolaylık sağlamaktadır. Her öğretmen tarafından kolaylıkla kullanılması mümkün olan bir ders aracıdır. Öğretmene, öğrencilerle yüz yüze eğitim yapabilme fırsatı tanımaktadır. Yazı tahtasına karşın hareketli ve daha verimli bir ders aracıdır. Öğrencilerin başarı grafiklerini yükselten çok pratik bir gösteri yapma aracı olarak dikkati çeker. Ancak sadece saydamlara bağlı konuların işlenmesi de konularla ilgili bazı noktaların gözden kaçmasına neden olabilmektedir.

2. Slaytlar ve Slayt Projektörü:  Slayt küçük ve saydam bir fotoğraftır. Slaytın tek tek bir slayt gösterme projektörüne konulup bir ekrana yansıtılmasını sağlayan araca ise slayt projektörü denir. Eğitim amaçlı kullanılan bir slaydın boyutu (görüntünün/filmin gerçek boyutu değişmekle birlikte) dıştan dışa 5 cmx5 cm’dir (Demirel vd., 2002). 

Slayt projektörü ve slaytlar, görsel ve işitsel öğretim yöntemlerinin eğitim ve öğretimde uygulanmasında önemli pratik sonuçlar verir: Öğrenmeyi, çekici ve zevkli hale getirmesi, öğrenme faaliyetini kolaylaştırması, eğitimi verilen konuyu ve konunun ait olduğu programı öğrencilerin sevmesi gibi yararları söz konusu edilebilir. Öğrencileri derse motive etme, dikkatlerini canlı tutma, derse karşı ilgi uyandırma, demostrasyon (gösteri) yönteminin uygulanması anlamına da gelmesi gibi üstünlük ve katkıları vardır(Doğanay, 2002b). Sosyal Bilgiler dersi coğrafya konularının öğretiminde her zaman başvurulacak ve büyük fayda temin edecek ders aracıdır.

3. Film Şeridi Projektörü: Bir film şeridi, tümü bir anda gösterilmek üzere arka arkaya sıralanmış bir dizi hareketsiz resimlerden oluşan saydam 35 mm’lik bir rulo filmdir. Film şeritlerinin ekrana yansıtılmasına yarayan araca film şeridi projektörü denir. Film şeritleri teyp ya da kasetçalarla birlikte kullanıldığı zaman daha etkili bir araç olmaktadır (Demirel vd., 2002). Örneğin  “Coğrafya ve Dünyamız” ve “Güzel Yurdumuz Türkiye” ünitesinde Türkiye’nin doğal ve beşerî çevresiyle ilgili film şeritleri öğrenmede kalıcılık sağlayabilir.

4. Episkop Projektörü (Opak projektör, Epidiskop): Saydam olmayan (opak) gereçlerin (resim, yazı, grafik, fotoğraf) perdeye yansıtılmasını sağlayan  araca episkop (epidiskop) projektörü denir. Bir saydam ya da slayt filmine ihtiyaç olmadan her türlü basılı materyaldeki fotoğraflar, grafikler, şekiller, haritalar ve kartpostalların görüntüleri büyütülerek bir perdeye yansıtması bakımından çok önemli bir görsel araçtır. Sosyal Bilgiler dersi coğrafya konularının öğretiminde kolay görsel malzeme teminin de büyük fayda sağlamaktadır.

5. Video Projektörü: Video projektörü olarak bilinen bu projektör bir bilgisayara bağlandığında, bilgisayar ekranında her ne görüntüleniyorsa bu projektör aracılığıyla bir ekrana yansıtılır. Günümüzde bu projektörlerin hem boyutları/hacimleri giderek küçülmekte ve hem de fiyatları düşmektedir. Bu yüzden de iş ve eğitim alanlarında kullanımı hızla yaygınlaşmaktadır(Demirel vd., 2002).

6. Data Show (LCD PLATE=Liquid-Crystal Display): Data Show, video projektörlerinin pahalı olmasından dolayı, onların işlevini yerine getiren ve bir tepegözle birlikte çalışan bir araçtır. Video projektörüne göre hacim olarak küçüktür, ancak görüntü kalitesi açısından genelde video projektörleri kadar iyi değildir (Demirel vd., 2002).

C. Gerçek Eşyalar ve Modeller

a. İlköğretim birinci kademe Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya konularının öğretiminde gerçek eşyalardan yararlanmak mümkündür. Bunlar sürekli sınıf içinde bulundurulabileceği gibi, öğrenciler tarafından da sınıfa getirilebilir. Gerçek eşyaların hepsini sınıfa getirmek mümkün olmadığından bunların yerine modelleri getirmek zorunlu görünmektedir. Yaparak ve yaşayarak öğrenme sürecine öğrencilerin katılımı açısından modellerin ve maketlerin öğrenciler tarafından hazırlanmasının istenmesi çok olumlu bir yaklaşımdır. Gerçek eşya, giysi, süs eşyaları, paralar, üç boyutlu modeller, plastik ya da kağıttan maketler, pusula, termometre, barometre, yağmur ölçüsü, rüzgar fırıldağı ve oku, saat ve takvim bunlara güzel bir örnek teşkil etmektedir. Öğretmenin konuyla  ilgili hedef davranışları gerçek eşyalar ve basit modellerle verme yoluna gitmesi istendik davranışların kazandırılmasını kolaylaştırdığı gibi kalıcılık da sağlamaktadır. Evde ya da sınıfta basit modeller yaptırılarak mutlaka sınıfta sergilenmelidir. Örneğin güneş sisteminin basit modeli  ya da IV. sınıflarda izohips konusunun bir tepenin yükselti basamaklarına göre hazırlanmış bir maketle anlatılması, benzer bir şekilde vadi, ova, plato ve delta terimlerinin maketlerle anlatılması buna güzel bir örnek teşkil etmektedir.

b. Küre: Coğrafya konuları içerisindeki yerin şekli, hareketleri, boyutları, eksen eğikliği, enlem, boylam, paralel, meridyen gibi konulardaki soyut ifadeleri somut hale getirmek için gerekli ve önemli bir araçtır. Küre geometrik bir şekil olarak, bütün noktaları merkezden eşit uzaklıkta bulunan bir yüzeyde sınırlandırılmış şekil olarak ifade edilmektedir. Coğrafî manada küre, yer yuvarlığının çok küçültülmüş bir modelidir (Güngördü, 2002).

Küre, ilköğretim birinci ve ikinci  kademe Sosyal Bilgiler dersi coğrafya konularının öğretiminde çok önemli bir görsel ders aracıdır. Öyle ki ilköğretim VI. sınıf  Sosyal Bilgiler dersi “Coğrafya ve Dünyamız” ünitesinin  vazgeçilmez bir ders aracıdır. Çünkü dünyamızın “Matematik Coğrafyası”na ilişkin kavramların  tahayyül edilerek öğrenilmesinin önüne geçmektedir. Böylece öğrencilerin, paralel ve meridyenler, kutup noktaları, ekvator, yarı küreler, dünyanın kendi ve güneş çevresindeki dolanım hareketleri, kara ve denizlerin dağılımı, gece ve gündüzün oluşumu ve mevsimlerin meydana gelmesi, dünyanın kendi ekseni etrafındaki hareketi sırasında ekvatordaki dönüş hızının kutuplardan fazla olduğunu ve Türkiye’nin dünya üzerindeki yerini  kavraması kolaylaşmaktadır.    

c. Koleksiyonlar: Koleksiyon, aynı özelliklere sahip materyallerin bir araya toplanmış haline denir. Her konuda koleksiyon meydana getirmek mümkün olduğu gibi coğrafya konularıyla ilgili koleksiyon oluşturmakta mümkündür. Coğrafya konularının işlenmesinde bunlardan faydalanılır(Güngördü, 2002). Koleksiyon türlerini şöyle sıralayabiliriz: 1-Kayaç koleksiyonu, 2-Dia koleksiyonu, 3-Ziraî ürünler koleksiyonu, 4-Bitki türleri koleksiyonu, 5-Maden türleri koleksiyonu, 6-Harita çeşitleri koleksiyonu, 7-Fotoğraf koleksiyonu. İlköğretim birinci ve ikinci kademe Sosyal Bilgiler dersi coğrafya konularını işlerken dersin amacına göre sözü edilen koleksiyonlardan yararlanabiliriz. 

D. Kitaplar ve Haritalar

1. Ders Kitapları: Ders kitapları MEB’in belirlemiş olduğu Temel Eğitim Kanunu, İlköğretim Kanunu ve diğer kanunlarla ifade edilen müfredat programı çerçevesinde hazırlanmış birer kaynak niteliği taşımaktadır. Ders kitaplarının temel amacı öğrenciye coğrafyanın genel formasyonunu kazandırmaktır. Ancak ders kitapları araştırmayı seven, coğrafya konularını araştıran öğrenci için yetersiz kalmaktadır. Meraklı öğrenciler ister istemez farklı kaynaklara yönelecek ve daha detaylı bilgiler arayıp bulacaktır. Ayrıca verilen ödevleri de tam manası ile yapabilmek için de ders kitaplarının dışında kaynak kitaplara ihtiyaç duyulmaktadır (Güngördü, 2002).  Ders kitapları fiziksel, görsel ve eğitsel tasarım ilkeleri çerçevesinde Mili Eğitim Temel Kanunu ve dersin özel hedefleri çerçevesinde yazılmış dil ve anlatım özellikleri güçlü kaynaklar olmalıdır. Buna ilaveten ilköğretim birinci ve ikinci kademe Sosyal Bilgiler dersi coğrafya üniteleri görsel materyaller ile güçlendirilmiş eserler olması halinde ders kitaplarının öğreticiliği daha da güçlenecektir.

2. Yardımcı Kitaplar: Ders kitaplarına göre daha fazla ayrıntı içeren her bir ders kitabına paralel olarak hazırlanan kitaplardır. Araştırma ve ödev çalışmaları yapan öğrenciler için son derece gerekli kitaplardır.

3. Öğretmen Kitabı: Günümüzde gelişmiş ülkelerde bir ders kitabı tek başına hazırlanmamakta, hazırlanan “Öğretim Paketi”nin bir parçası olarak düşünülmektedir. Sosyal Bilgiler dersleri ile ilgili bir pakette şu materyaller bulunmalıdır: 1- Öğrenci kitabı, 2- Öğretmen kılavuz kitabı, 3-Öğretmen için kaynaklar kitabı/ya da ders araçları kutusu, 4-Bilgisayar test bankası/disket, 5-Video kaset, 6-Haritalar, grafikler, afişler vb.(Şahin vd., 2001). Dolayısıyla öğretmen kitabı, dersle ilgili müfredat programının öğretim metot ve tekniklerini ortaya koyarak, konuların amaç ve hedeflerini sıralayan kitaplardır. Öğretmen için çok  önemli ve gerekli bir kılavuz kitaptır.

4. Haritalar: Eskiden beri coğrafyada haritaya özel bir önem verilmektedir. Bu gereçler âdeta coğrafya ilminin özüdür(Doğanay, 2002b). Bilindiği üzere harita, yeryüzünün bütünün ya da bir kısmının bir ölçek dahilinde küçültülerek bir düzlem üzerine aktarılması sonucu elde edilen araçtır şeklinde tanımlanmaktadır. Haritalar değişik şekillerde sınıflandırılabilir. Ancak hazırlanış ve uygulanış amaçlarına göre iki gruba ayrılabilirler: I-Genel Haritalar: Bunlar arasında; coğrafya duvar haritaları, atlas haritaları, deniz haritaları, topografya haritaları, jeoloji haritaları, hava uçuş haritaları ve atlas haritaları sayılabilir. İlköğretim Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya üniteleri işlenirken atlas ve duvar haritalarından istifade ederek konulara ilişkin dağılımı görebilmek mümkün olmaktadır. 2-Özel Haritalar: Değişik amaçlara uygun olarak hazırlanan haritalardır. Bu haritalar arasında jeomorfoloji, klimatik, morfografya, hidrografya, toprak, nüfus, yerleşme, ziraî faaliyetler, sanayi ve turizm haritaları sayılabilir. İlköğretim Sosyal Bilgiler dersi coğrafya üniteleri işlenirken genel fizikî ve beşerî çevre ya da Türkiye’nin doğal, beşerî ve ekonomik çevresine ilişkin özel haritalardan yararlanarak  konulara ilişkin dağılım verebilmek mümkün olabilecektir. 

4.1. Kabartma Haritalar: Topografyanın aslına uygun olarak ve abartılı bir biçimde gösterildiği haritalara kabartma harita denir. Dar bir sahanın kabartma planı kısmen gerçeğe aykırıdır. Ama haritanın ölçeği küçüldükçe, alçak ve yüksek alanlar (ovalar, depresyonlar, vadiler, tepeler ve dağlar gibi) silik bir duruma geleceklerinden ölçek dışı abartılarak gösterilirler. Böyle de olsa, söz konusu haritalar, bir yöre, bölge ya da ülke arazisinde, yeryüzü şekillerini somutlaştırdığı için öğrenilmelerini büyük ölçüde kolaylaştırır (Doğanay, 2002b).  İlköğretim Sosyal Bilgiler dersi coğrafya ünitelerinden “İlimiz ve Bölgemizi Tanıyalım”, “Güzel Yurdumuz Türkiye”, “Türkiye’miz” ve “Türkiye’nin Coğrafi Bölgeleri” adlı ünitelerde en önemli kaynaklardan biri kabartma haritalardır. İşlenen konuların somutlaştırılmasını sağlamaktadır.

5. Atlaslar: En kısa tanımıyla bir haritalar takımı veya bir haritalar koleksiyonu anlamına gelen atlas terimi birkaç anlama gelmektedir. Dünyanın bütünü, kıtalar ve ülkelerin haritalarını içeren kitap, ya da coğrafya, ekonomi, tarih, gökbilim, turizm, botanik... gibi bilimsel konularla ilgili dağılışları içeren haritalar ve levhalar bütünü atlas olarak tanımlanır(Doğanay, 2002b). Atlaslar;  1-Genel Atlaslar, 2-Özel Atlaslar, 3-Bölgesel Atlaslar ve  4-Ulusal Atlaslar olmak üzere dörde ayrılmaktadır. Biz bunlardan genel ve özel atlaslar üzerinde duracağız. 1-Genel Atlaslar: Dünyanın fizikî, siyasî, beşerî ve ekonomik faaliyetleriyle ilgili haritaları bir araya toplamış bulunan atlaslardır. 2-Özel Atlaslar: Yeryüzünün bir ülke ya da bölgesindeki fizikî, idarî, beşerî ve ekonomik faaliyetleri gösteren haritaların oluşturduğu atlaslardır. Türkiye atlası buna güzel bir örnek teşkil eder.

Atlaslar duvar haritalarına göre taşınması hem  kolay olan hem de kolay kullanılabilir bir görsel ders materyalidir. Bugün sadece öğrencilerin değil coğrafya öğretmelerinin de iyi bir atlasa sahip olması gerekir. Öğrenciler dersin anlatılışı esnasında ya da evde çalışırken mutlaka atlas üzerinde çalışmaları gerekmektedir. Çünkü atlaslar dağılıma ilişkin görsel sunum sağlayabilmektedirler. Öğretmenlerin de öğrencilerin atlas bulundurma ve atlaslı çalışmalarını istemeleri gerekmektedir.  

E. Yazı ve Gösterim Tahtaları: Bunlar arasında kara tahta, pazen tahta(flannel board), manyetik tahta, bülten tahtası, cam ve beyaz tahta yer alır. Bunlar da eğitim ortamında yeri ve zamanı gelince kullanılmalıdır. Öğrencilerce Türkiye’nin, bölgelerin, ilin, ilçenin, köyün haritası, krokisi, planı çizilirken, resimler, grafikler sunulurken tahtalar işe koşulabilir. Tahtalar pek çok öğrencinin kullanacağı büyüklükte olmalı ve sınıfın değişik yerlerine konulmalıdır (Sönmez, 1999). Bununla birlikte ilköğretim Sosyal Bilgiler dersleri içinde geçen coğrafya bilgilerini kavratırken, özellikle Türkiye haritası, âdeta bir oyun oynama faaliyeti gibi bu havuz veya kum masası üzerine çizdirilerek öğrenilmesi kolaylaşır (Doğanay, 2002b).

3. 2. Görsel  ve İşitsel Gereçler

1. Film Makinesi ve Hareketli Filmler ile Öğretim: Hareketli ve sesli görüntü ve yansıtıcı makineye film makinesi denir. Konulu filmlerin sınıfa getirilip gösterilmesi sağlanabilir. Böylece öğrencilerin güdülenmeleri artabileceği gibi dinlediğini anlama becerilerini de geliştirir. Film gösterilmeden önce ve sonra soru-cevap şeklinde sınıf içi çalışmalara yer verilirse daha yararlı olur(Demirel vd., 2002).

2. Televizyon ve Video ile Öğretim: Televizyon etkili bir kitle iletişim aracıdır. Kodlanmış anlamlı bilgileri iletme, yansıtma ve sunma kapasitesine sahiptir. Bu süreçleri sisteme giren ve çıkan bilgi arasında uyum sağlamak, ileticinin amacı ve içeriği ile alıcının algısal ve yanıtsal davranışı arasındaki psiko-fizik uyumu düzenlemek için uygulanır. Televizyon eğitim alanında başlıca şu amaçlarla kullanılmaktadır: 1- Eğitim hizmetlerini yaygınlaştırma işlevi görebilmekte, 2-Okulların sağlayamadıkları ders araçlarını sunarak eğitimde maliyeti düşürmekte, 3- Eğitim kalitesini yükseltmekte, 4- Öğretmene zaman kazandırarak bireysel ilgilenmelere zemin hazırlayabilmektedir (Demirel vd., 2002). Televizyon, görme ve işitme duyularına aynı anda hitap etmesi nedeniyle, çok etkili bir öğrenme aracıdır. Hatırlanacağı üzere bireyler, öğrendiklerinin % 75’ni görerek, % 13’nü ise işiterek öğrenir. Geriye kalan % 6’sını dokunma, % 3’nü koklama ve % 3’nü de tutma ile öğrenirler (Küçükahmet, 1998). Doğrudan ya da oluş halinde gözlenmeleri olanaksız olan bazı doğa olaylarının, önceden video- kamera ile filme alınmış görüntüleri, rahatlıkla öğrencilere izletilerek, bunların gözlenme ve öğrenilmeleri büyük ölçüde kolaylaşır. Örneğin yanardağ püskürmeleri, sel, heyelan, çığ düşmesi, depremin sonuçları(Doğanay, 2002b), ülkemizin doğal ve beşerî çevresi, çevresel kirlenme ve kirleticiler, dünya ve güneş sistemi gibi.

Bilindiği gibi video, ses ve görüntüyü bir band üzerine kaydetmeye yarayan ve görüntüleri siyah beyaz ya da renkli olarak gösterebilme olanağı olan bir araçtır. Video kullanımının eğitimde sağlamış olduğu yararlar şunlardır: 1-Video, öğrenmeyi zaman-mekana bağlı olmaktan kurtarır, 2-Planlı olması gereken öğrenme-öğretme etkinliklerinin gerçekten planlı olarak ele alınmasını teşvik eder, 3-Öğretim süreçlerine “mikro-öğretim” gibi yeni yöntemler kazandırır, 4-Bireysel ve grupla öğretime yeni olanaklar kazandırır, 5-Esnek ve kaliteli ev-video eğitim sistemi yaratır, 6-Öğrenci tepkilerini gözleme olanağı verir, 7-Hareket, renk, ses boyutlarıyla öğrenmeyi kolaylaştırır, 8-Sınıf dışı olgu ve olayları sınıf içine getirir ve 9-Somut ve kalıcı öğrenmeler sağlar (Demirel vd., 2002). Bugün okullarımızın bir çoğunda televizyon ve video bulunmaktadır. Bu nedenle görsel ve işitsel duyulara hitap ederek somut ve kalıcı öğrenmeyi sağlaması nedeniyle Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya konularının öğretimimde büyük fayda sağlayacaktır. Ancak video gösterimi yapmadan önce ya da video gösterimi yaparken ders öğretmenine düşen görevler şunlardır: 1-Gösterim sırasında yeri geldikçe sorular sorulmalı, belirli noktalara yoğunlaşılmalıdır, 2-Gösterimi yapılacak belgesel, müfredat programına ve öğrenci seviyesine uygun olmalıdır, 3- Belgesel gösterim süresi 15-20 dakikayı geçmemeli ve geri kalan süre tamamen değerlendirmeye bırakılmalıdır, 4-Sınıf ortamı video gösterimine uygun olmalıdır. Böylece video ile öğretim, izlenmesi mümkün olmayan doğal ve beşeri olayları sınıf ortamına taşıması nedeniyle Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya konularının öğretiminde büyük kolaylık ve önem taşımaktadır.

3. VCD ve DVD ile Öğretim: Günümüzde VCD ve DVD teknolojileri çok gelişmiş bir yapıya sahip olup yüzyılın ürünleri sayılır. Bu teknoloji sayesinde görüntü ve sesler kaliteli ve istenilen her biçimde sunulabilir. Öğretmen, öğreteceği konularıyla ilgili ve müfredat programına uygun VCD ve DVD hazırlayabilir. VCD ve DVD’ler öğrencilerin yaratıcılık yeteneklerinin geliştirilmesinde yardımcı olduğu için dikkatli hazırlanmaları gerekir. Bunun için VCD ve DVD hazırlanırken kullanılan plan içinde mutlaka eğitim-öğretim ilkeleri göz önünde bulundurulmalıdır. Eğer öğretmenin kendisi VCD ve DVD hazırlayamaz ise hazır VCD ve DVD bularak kullanmayı denemelidir, çünkü bunlar çok değişik deneyimler sağlamaktadır. Bu değişik deneyimlerde öğrencileri güdüler ve bunun sonunda kalıcı öğrenmelerde yüksek düzeyde artışlar meydana gelir (İşman, 2003).

4. Bilgisayar ile Öğretim: Bulunduğumuz çağ bilgi çağı olduğuna göre bu çağın en önemli aracı ise bilgisayardır. Bugün bilgisayarın hem ülkemizde hem de dünyada kullanılmadığı alan yoktur. Yine çoğu okullarımızda bilgisayar laboratuvarı bulunmaktadır. Bu laboratuvarları arttırarak tüm okullarımıza yaymak devletimizin temel gayesi olmalıdır. Bilgisayardan istifade ederken iki önemli şeyi takip etmek zorundayız. Birincisi CD-ROOM’lardır. CD ROOM’larda çeşitli amaçla yapılmış haritalar, şemalar, dünyada yaşanan önemli gelişmelerle ilgili yazılar, çeşitli fotoğraflar vb. bulmak mümkündür. Bir Coğrafya ya da Sosyal Bilgiler öğretmeni dersin amacına ve konusuna göre harita, bilgi, şekil, fotoğraf ve grafiklerden yararlanarak konuyu bilgisayar laboratuvarlarında anlatabilir. Öğrenci, öğretmenin ana bilgisayarından verilen bilgileri kendi bilgisayarında görecek, hem dikkati çekilecek hem de sonraki sayfada hangi grafik, şekil, harita veya fotoğrafın geleceğini merak edecektir. Öğrenci burada hem görecek, hem de bilgisayarı kullanırken yapıp yaşayacak, dolayısıyla motive olacaktır (Güngördü, 2002). Buna ilaveten internet üzerinden araştırma yaparak değişik kaynaklardan  görsel ve öğretici materyaller temin ederek bunları derste kullanabiliriz. Hatta  ilköğretim ikinci kademe Sosyal Bilgiler dersi coğrafya konuları için öğrencilerin internet üzerinden araştırma yapmaları özendirilmelidir.

Öğretmenlerin daha fazla materyal elde etmesini sağlayan bilgisayar, aynı zamanda geleneksel öğretim yöntem ve tekniklerini daha verimli kılmasına rağmen tüm okullarda bilgisayar laboratuvarlarının bulunmaması ya da coğrafya öğretmenlerinin bilgisayar kullanıcısı olmaması nedeniyle yukarıda sıralanan yararları ortadan kaldırabilmektedir. 

Yukarıdaki açıklamaların ışığında ilköğretim  Sosyal Bilgiler dersi coğrafya konularının öğretiminde görsel materyal kullanımına ilişkin örnek bir çalışma yapmamızın önemli bir fayda sağlayacağı kanaati taşımaktayım.      

4. Görsel Materyal Kullanımın Ön Plana Çıktığı Gösteri Yöntemiyle Coğrafya Öğretimi

Öğretmenin ya da öğrenci gruplarının herhangi bir konuyu öğrencilerin önünde deneyerek, araç ve gereçler kullanarak açıklamaları ya da sunmaları olarak bilinen bu etkinlik özellikle dersi görselleştirmek ve öğrencilerden uygulama istemek, öğretimsel teknolojiden daha ayrıntılı yararlanmak, diğer öğretim etkinliklerini de(soru-sorma, drama, benzetişim, yaşantı kümeleri, görevli tartışma grupları) işe koşmak gibi, uygulamayı kullanışlı hale getiren ilkeler de içermektedir (Erginer, 2000). Bununla birlikte öğrenme sürecindeki öğretim materyali ile öğrencinin etkileşimi ne kadar fazla olursa, öğrenme o kadar kalıcı olmaktadır. Görsel sembollerin dikkat çekeceği, öğretme-öğrenme yaşantısına renk katacağı birer gerçektir. Bununla beraber, bir grafik, bir şema, bir resim-fotoğraf ve bir harita üzerinde örnek olay çalışmasındaki gibi etkinlik yaşanması, katılım ve deneyim etkinliklerine girdiği için materyal sadece göze hitap etmekle kalmaz, öğrenci etkileşimi yüksek olacağından öğrenme % 80’e çıkabilir (Şimşek, 2003).

Foto 1: İstanbul Boğazı’nda Deniz Ulaşımından Bir Görünüm: Yoğun Bir 

Deniz Trafiği Görülmektedir*

        Foto 2: İstanbul Boğazı’nda Yanan        Foto 3: İstanbul Boğazı’nda Karaya

         Bir Gemi*                                             Oturmuş Bir Gemi*

                      

*    Fotoğraf 1, 2 ve 3  Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı Türk Boğazları Gemi Trafik Yönetim ve Bilgi Sistemi Projesi “Boğazlara Teknolojik Güven” adlı kitap(2001) çalışmasından alınmıştır.

Yukarıdaki açıklamaların ışığında  ilköğretim V. sınıf  Sosyal Bilgiler dersi “Güzel Yurdumuz Türkiye” adlı coğrafya ünitesinde yer alan “doğal çevremizin önemi ve sorunları ve çevre sorunlarının çözümü” konularını işlerken görsel materyal olarak kullanabileceğimiz  fotoğraf 1, 2 ve 3’ün sorularla çözümlemesini (Tablo 2) yaparak öğretme-öğrenme sürecine görsel materyalin katkısını  saptamaya ve arttırmaya çalışalım. 

  

Tablo 2: Yukarıdaki Fotoğrafların Görsel Öğretici Materyal Olarak 

Çözümlenmesine  Yönelik  Sorular*

*   Fotoğrafların çözümlenmesinde sıralanan ve tercih edilen “soru”lar konusunda Şimşek, 2003:146’dan yararlanılmıştır.

 

Yukarıda öğrencilerin gelişim özellikleri dikkate alınarak  hazırlanan sorulara başka sorular da eklemek mümkündür. Ancak her görsel materyalin öğretme-öğrenme sürecinde kullanılması çoğu kez istenilen öğrenmeyi kolaylaştırıcı etki yaratmamaktadır.  Bu nedenle öğrencilere görsel ögelerin doğru anlaşılması ve yorumlanabilmesi yolları  da  verilmelidir.

Bireylerin(öğrenenlerin) görsel bir ögeyi nasıl algıladıklarını etkileyen bir çok değişken bulunmaktadır. Çocuklar, 12 yaşına kadar görsel ögeleri bir bütün yerine, bölüm bölüm yorumlama eğilimindedirler. Örneğin; kendilerine gösterilen bir resimde ne gördükleri sorulduğunda resimdeki bir çok ayrıntıyı gözden kaçırabilirler. Daha büyük yaştaki çocuklar ise resmi bir bütün olarak algılamakta ve resmin vermek istediği mesaj ile ilgili bir sonuca ulaşabilmektedir. Araştırmalara göre ilköğretim 4-5. sınıflarında olan çocuklar renkli resimleri siyah beyaz resimlere ve resimleri de çizimlere tercih etmektedirler. Ayrıca gerçekçi görseller ve nesneler  öğrenmede daha kalıcı etki yaratırlar (Demirel  vd., 2002).

SONUÇ ve ÖNERİLER

Millî Eğitim Bakanlığı tarafından Sosyal Bilgiler dersleri müfredat  programında coğrafya ünitelerinin eğitimine ilişkin önerilen materyaller çok çeşitli dünya, kıtalar ve Türkiye haritaları ile yerküreden ibarettir. Dolayısıyla ilköğretim  Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya konularının eğitiminde harita ve yerkürenin çok yetersiz olduğu görülmektedir. Yukarıda ayrıntısıyla sıraladığımız görsel materyallerin okul idaresi, öğretmen ve öğrencilerce temini sağlanarak öğretme-öğrenme süreci daha kalıcı hale getirilebilir. Görsel materyaller bir görüntü olarak kullanılırsa öğrencilerde kalıcı öğrenme sağlamayacaktır. Bu nedenle yazılı, basılı ya da yansıtılmış görsel materyallerin sorularla çözümlemeleri yapıldığı taktirde öğrenme süreci sonunda hatırlamaya katkısı büyük olacaktır.

İlköğretim yedinci sınıfında Sosyal Bilgiler dersi coğrafya konularının eğitimi üzerine yapılan bir araştırmada  öğretmenlerin % 75’i her zaman, % 25’i sık sık coğrafya konularının eğitiminde harita kullandıkları belirtilmiştir. Öğretmenlerin en fazla kullandıkları araçlardan biri de yazı tahtasıdır. Öğretmenlerin % 50’si her zaman, % 37.5’i ise ara sıra yazı tahtasını kullanmaktadır. Coğrafya konularının öğretiminde öğretmenlerin % 12.5’i sık sık, % 37.5’i ise ara sıra tepegöz kullanmakta olup, % 50’si hiç tepegöz kullanmadıklarını belirtmektedirler. Model ve numunelerin coğrafya konularının öğretiminde öğretmenlerin % 25’i tarafından ara sıra kullanıldığı, % 75’i tarafından ise hiç kullanılmadığı tespit edilmiştir. Öğretmenlerin % 12.5’i televizyon ve videoyu coğrafya konuları öğretiminde ara sıra kullanmakta, % 87.5’i ise hiç kullanmamaktadır. Öğretmenler, ankette bu araçları kullanmama nedeni olarak görev yaptıkları okullarda bu araçların bulunmamasını göstermişlerdir (Kayalı, 2000).

Böylece ilköğretim  Sosyal Bilgiler dersleri coğrafya konularının öğretiminde görsel, görsel ve işitsel materyallerden beklenen ve istenilen faydaların temin edilebilmesi için sözü edilen materyallerin dersin hedef davranışlarını dikkate alarak seçilmesi, öğrencilerin gelişim özelliklerine uygun olması ve gerçek hayata dönük olmaları gerekmektedir. Bu nedenle amaçlarla araçlar arasındaki ilişki iyi kurularak farklı hedefler için farklı görsel materyaller kullanılmalıdır. Okul idareleri de imkânlarını zorlayarak her türlü görsel ve işitsel araçları Sosyal Bilgiler öğretmenlerinin hizmetine sunmalı ve bu araçların kolayca kullanılabileceği teknoloji sınıfları oluşturulmalıdır.

Kaynakça

Çilenti, K., 1979, “Eğitim Teknolojisi”, Kadıoğlu Matbaası, Ankara

Çilenti, K., 1988, “Eğitim Teknolojisi ve Öğretim”, Kadıoğlu Matbaası, Ankara, s. 27, 43, 44 ve 57

Demirkaya, H., 2003, “Coğrafya Öğretiminde Örnek Bir Konu Çalışması”, Millî Eğitim Dergisi  Sayı No:157, MEB Yay., Ankara

Doğanay, H., 1993, “Coğrafya’da Metodoloji”, MEB Yay. Öğretmen Kitapları Dizisi No:187, İstanbul, s. 139

Doğanay, H., 2000, “Coğrafyaya Giriş”(6. Baskı), Çizgi Kitapevi, Konya, s. 188

Doğanay, H., 2002a, “Coğrafyaya Giriş 1: Genel ve Fiziki Coğrafya”(7. Baskı), Aktif Yayınevi, İstanbul, s.17

Doğanay, H., 2002b, “Coğrafya Öğretim Yöntemleri”(5. Baskı), Aktif Yayınevi, İstanbul, s.193, 204, 209, 224 ve 272

Demirel, Ö., Seferoğlu, S. S., ve Yağcı, E., 2002, “Öğretim Teknolojileri  ve Materyal Geliştirme”,  (2. Baskı), Pegem Yayıncılık, Ankara, s. 5, 109

Erginer, E., 2000, “Öğretimi Planlama Uygulama ve Değerlendirme”, Anı Yay., Ankara, s.351

Gegraphy Education Standarts Project, 1994, “Geography for Life: National Geographic Standarts”, DC: National Geographic Research and  Exploration, Washington, s. 47

Güngördü, E., 2002, “Coğrafya’da Öğretim Yöntemleri, İlkeler ve Uygulamalar” Nobel Yayınevi Yay. No:326, Ankara, s.119-136    

Hollingsworth, P.; ve Hoover, K., 1999, “İlköğretimde Öğretim Yöntemleri” (Çev. Tanju Gürkan ve Diğerleri), A.Ü. Rek. Yay. No:214, Ankara

İşman, A., 2003, “Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme”, Değişim Yay., İstanbul, s. 225, 230

Kayalı, H., 2000, “İlköğretim Okullarında Sosyal Bilgiler Dersi Coğrafya Konularının Öğretiminde Başarıyı Etkileyen Faktörler”, M.Ü., Atatürk Eğitim Fak. Eğitim Bilimleri Dergisi, Sayı No:12, İstanbul, s.191  

Küçükahmet, L., 1998, “Öğretim İlke ve Yöntemleri”, (Genişletilmiş 9. Baskı), Alkım Yay.,  Ankara, s.41                 

Millî Eğitim Bakanlığı, 1990, “Eğitim Araçları ve Donatım Standartları”, MEB Yay., Ankara, s.33, 233

Sönmez, V., 1999, “Sosyal Bilgiler Öğretimi ve Öğretmen Kılavuzu”, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları No:3389, Öğretmen Kitapları Dizisi:201, İstanbul, s.218

Şahin, C.; Yavuz, N.; Karabağ, S.; Tertemiz, N.; Ercan, L.; Kayabaşı, Y.; Şen, H.Ş.  ve Oğuzoğlu, D., 2001, “Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu”,  Nobel  Yayınevi Yay. No:285, Ankara, s.10, 21    

Şimşek, A., 2003, “Tarih Öğretiminde Görsel Materyal Kullanımı”, G.Ü. Kırşehir Eğitim Fak. Dergisi Cilt: 4, Sayı:1, Kırşehir, s.145-146     

Taşlı, İ.,1998, “Coğrafya Öğretiminde Öğrenci Kılavuzlu Bir Yaklaşım”, Millî Eğitim Dergisi Sayı No:140, Millî Eğitim Bak. Yay. No:3219, Ankara  

Taşlı, İ, 2000, “Günümüz Coğrafya Öğretiminde Öğrenci Aktivitelerinin Bilgi Üretimine Dönüştürülmesinde Olgular, Kavramlar ve Genellemelerin Sistematik Kullanımının Sağlanması”,  Millî Eğitim  Dergisi Sayı No:145, Millî Eğitim Bak. Yay., Ankara  

Yalın, H. İ., 2000, “Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme”, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara     

 

^Dipnotlar

1 Edgar Dale’nin yaşantı konisi için bakınız: Çilenti, Kamuran, 1988, “Eğitim Teknolojisi ve  Öğretim”,    Kadıoğlu  Matbaası, Ankara

2 Uygulanması  zor olsa da, gezi-gözlem yönteminin en başta gelen yararları  arasında; bilimsel araştırma yönteminin olmazsa olmazlarından gözlem fikrinin, öğrencilerde yavaş yavaş yerleşmeye başlamasıdır. Buna insan-çevre ilişkisi ve ortaya konulan ürünleri tanıma bilincinin de yerleşmesi eklenebilir. 

3  MEB Tarafından Önerilen İlköğretim I. Kademe Sosyal Bilgiler Dersleri İçin Ders Araçları: Atatürk Resmi, Atatürk’ün Gençliğe Hitabesi, Afrika Fizikî Haritası, Afrika Siyasî Haritası, Asya Fizikî Haritası, Asya Siyasî Haritası, Avrupa Fizikî Haritası, Avrupa Siyasî Haritası, Avustralya Fizikî Haritası, Dünya Siyasî Haritası, İstiklâl Marşı, İstiklâl Savaşı Haritası, Kıbrıs Haritası, K. Amerika Fizikî Haritası, Türkiye Fizikî Haritası, Türkiye Siyasî Haritası, Türkiye Tarım Ürünleri Haritası, Yeni Andımız Levhası, Yer Küre

MEB Tarafından Önerilen İlköğretim II. Kademe Sosyal Bilgiler Dersleri İçin Ders Araçları: Afrika Fizikî Haritası, Afrika Siyasî Haritası, Asya Fizikî Haritası, Asya Siyasî Haritası, Avrupa Fizikî Haritası, Avrupa Siyasî Haritası, Avustralya Fizikî Haritası, Güney Amerika Fizikî Haritası, Dünya Siyasî Haritası, Dünya Fizikî Haritası, İstiklâl Marşı, İstiklâl Savaşı Haritası, Kıbrıs Haritası, K. Amerika Fizikî Haritası, Türkiye Fizikî Haritası, Türkiye Siyasî Haritası,  Yer Küre

 

EDUCATION AND INSTRUCTION OF THE SUBJECTS OF VISUAL MATERIAL USAGE AND GEOGRAPHY IN PRIMARY EDUCATION SOCIAL STUDIES COURSES

Abstract

This study deals with the education and instruction of the subjets of visual material usage and geography in primary education social studies courses. In the article, the visual materials are especially  put in a line and the usages of these in the instruction of geographical subjets are put in order with samples. In addition to this, by being done a sample study upon the analysis of a visual material group (photographs) through questions, the determinations of these are to be revealed on the contribution to teaching-learning process.  Thus visual material usage in the teaching-learning process makes learning concrete and causes it to be permament. Yet, if  visual materials are used as a vision, they can not provide a permament learning upon students.

Key Words: Visual material, audio and visual materials, Social Studies, geographical education.