GİRİŞ

Öz yeterlik (self efficacy) Bandura’nın Sosyal Ögrenme Kuramı’nda (Sosyal Bilissel Kuram) öne çıkan önemli bir kavram olup, bireylerin olası durumlar ile basa çıkabilmek için gerekli olan eylemleri ne kadar iyi yapabildiklerine iliskin bireysel yargılarıdır (1).

Yeterlik inançları, öz yeterlik ve sonuç beklentisi olarak adlandırılan iki farklı yapıdan olusan bilissel bir güdüleyicidir. Öz yeterlik, verilen bir isi/görevi etkileyen bireysel yeterliklerle ilgili inançları, sonuç beklentisi ise, belirli eylemlerin belirli sonuçlar doguracagına iliskin insanların sahip oldukları inançları kapsamaktadır (2,3,4). Gibson ve Dembo (1984), bu iki yapının birbirinden farklı oldugunu belirtirken, bireylerin belirli etkinlikleri yapamayacaklarına inanmaları durumunda, gerekli olan  davranısı ya hiç yapmayacaklarını ya da o davranısı gerçeklestirseler bile bunda ısrarcı olmayacaklarını belirtmektedirler (5).

Bandura (1995), öz yeterlik inançlarının dört temel kaynagı oldugunu belirtmektedir (6). Bunlar tam ve dogru deneyimler, sosyal modeller tarafından saglanan dolaylı yasantılar, sözel ikna  ve bireyin fiziksel ve duygusal durumudur.  Bu kaynaklardan en etkili olanı bireyin bizzat yasadıgı deneyimlerdir. Öz yeterlik inançları insanların kendileri için belirledikleri amaçları, bu amaçlara ulasmak için  ne kadar çaba harcayacaklarını, amaçlarına ulasmak için karsılastıkları güçlüklerle ne kadar süre yüz yüze kalabileceklerini ve  basarısızlık karsısındaki tepkilerini etkilemektedir.

Öz yeterlik inançları ile ilgili olarak egitim alanında yapılan çalısmaların üç kategoride ele alındıgı görülmektedir. Bunlar; öz yeterlik inançlarının akademik basarı ve performans üzerindeki etkileri ile ilgili arastırmalar, öz yeterlik inançlarının uzmanlık alanının seçimi ve meslek tercihlerine etkilerini konu alan arastırmalar  ve ögretmenlerin öz yeterlik inançları ile ögretimde gerçeklestirdikleri uygulamalar ve farklı ögrenci ürünleri arasındaki iliskiyi konu alan arastırmalardır (7).

Ashton (1984) ögretmenlerin öz yeterlik inançlarını, ögrencilerin performanslarını etkileme kapasitelerine olan inançlar olarak tanımlarken, baska hiçbir ögretmen özelliginin ögrenci basarısı ile bu kadar tutarlı bir iliski sergilemedigini belirtmektedir (8).

Bu alanda yapılan arastırmalarda, öz yeterlik inançlarının ögretmenlerin sınıf içinde gerçeklestirdikleri uygulamaları etkiledigi ve öz yeterlik inancı güçlü olan bir ögretmenin ögretim konusunda daha arzulu ve tutkulu davrandıgı ortaya çıkmıstır (9, 10, 11,12).

Ögretmenlerin ögretimle ilgili öz yeterlik inançları ile ögrenci basarısı arasında  bir iliski oldugu (13, 14) ve öz yeterlik inancı güçlü olan bir ögretmenlerin ögrencilerini daha basarılı kılacak yöntemleri deneme isteklerinin arttıgı, daha azimli ve üst düzey performans basarıları gösterdikleri görülmektedir (15). Diger taraftan,  zaman kullanımı ve sınıf yönetimi için kullanılan stratejilerin de ögretmenlerin öz yeterlik inançları ile iliskili oldugu bulunmustur (16, 17, 18).

Ayrıca, ögretmenlerin öz yeterlik inançları ile ögretme konusundaki güdülenmeleri arasında önemli bir iliski oldugu (19); yüksek öz yeterlik inancı olan bir ögretmenin ögrencilerinin gereksinimlerine yanıt verdigi ve sıcak bir atmosfer yaratmaya egilimli oldugu görülmektedir (20).

Ögretmenlerin öz yeterlik inançları akademik olmayan ögrenci ürünleri ile de iliskilidir. Ögrencilerin ögrenme konusundaki güdülenmelerini arttırma, daha yüksek düzeyde benlik algısı olusturma ve daha iyi bireysel yönetim becerileri gelistirme ile ögretmenlerin öz yeterlik inançları arasında bir iliski bulunmustur (21, 22, 23, 24).

Ölçege Ait Bilgiler

Literatür incelendiginde, ögretmen yeterligi (teacher efficacy) alanında en çok kabul gören ölçegin Gibson ve Dembo’nun  1984 yılında gelistirdikleri ölçek oldugu söylenebilir. Ancak, bu ölçek ögretmen yeterligini genel anlamda ölçmektedir. Riggs ve Enochs (1990) ise, daha spesifik olarak sınıf ögretmenlerinin fen ögretiminde öz-yeterliklerinin belirlenmesine olanak tanıyan “sınıf ögretmenlerinin fen ögretiminde öz-yeterlik inancı ölçegi”ni gelistirmislerdir (25). Bu ölçek, aynı yazarlar tarafından sınıf ögretmeni adayları için yeniden olusturulmustur (26)

Riggs ve Enochs tarafından 1990 yılında gelistirilen sınıf ögretmenlerinin fen ögretiminde öz-yeterlik inancı ölçegi, toplam 25 maddeden ve Fen Ögretiminde Öz-Yeterlik inancı  (Personal Science Teaching Efficacy Belief) ile Fen Ögretiminde Sonuç Beklentisi (Science Teaching Outcome Expectancy) olmak üzere iki faktörden olusmaktadır. Likert tipi olarak düzenlenen ölçekte cevaplar bes seçenek (Kesinlikle Katılıyorum, Katılıyorum, Kararsızım, Katılmıyorum, Kesinlikle Katılmıyorum) halinde düzenlenmistir.

Ölçekteki Fen Ögretiminde Öz-Yeterlik inancı adlı faktör 13 maddeden olusmaktadır. Bu maddelerin 5’i pozitif ,8 maddesi de negatiftir. Bu  faktörden alınabilecek en düsük puan 13, en yüksek puanda 65 olup, Alfa degeri .92’dir.

Fen Ögretiminde Sonuç Beklentisi adlı faktör ise, 8 maddesi pozitif, 4 maddesi negatif olan toplam 12 maddeden olusmaktadır. Bu faktörden alınabilecek en düsük puan 12 en yüksek puan ise 60’dir. Bu faktöre ait Alfa degeri ise .77’dir.

Ölçekte yer alan sonuç beklentisi faktörüne iliskin madde toplam korelasyonlarının, faktör yüklerinin ve alfa degerinin öz- yeterlik inancı faktörüne göre nispeten daha düsük oldugu görülmektedir. Bunun nedeni, sonuç beklentisi olarak belirlenen faktörle ilgili yapının tanımlanmasının ve ölçülmesinin güç olmasından kaynaklanmaktadır (27). 

Öz-yeterlik inançları son yirmi yılda, özellikle ögretmen egitimi alanında çalısan uzmanların önemli çalısma konularından biri olmustur.  Türkiye’de ise, bu alanda yapılan çalısmaların çok yakın bir geçmisi oldugu görülmektedir. Ögretmenlerin ve ögretmen adaylarının belirli bir alana özgü (fen, matematik vb.) öz- yeterlik inançlarına ait ölçümler, onların davranıslarının daha dogru olarak anlasılmasına ve kestirilmesine olanak tanımaktadır. Ayrıca, ögretmenlerin ögretim konusundaki öz yeterlik inançları ile ilgili çalısmalardan elde edilecek veriler özellikle fen gibi ögrenci basarısının oldukça düsük oldugu derslerde akademik basarıyı arttırmak için ögretim sürecinde alınması gereken önlemlere iliskin önemli bilgiler de  saglayacaktır. Türkiye’ de bu konuda geçerlik ve güvenirligi kanıtlanmıs ölçme aracının çok yetersiz oldugu bilinmektedir. Bu gerekçeler özellikle alanyazında çok dikkat çeken ve bir çok arastırmada yaygın olarak kullanılan bu ölçegin kendi dil ve kültürümüze uyarlanmasını gerekli kılmıstır.

Bu çalısmanın amacı, Enochs ve Riggs tarafından gelistirilen sınıf ögretmenlerinin fen ögretiminde öz-yeterlik inancı  adlı ölçegin Türkiye kosullarında geçerlik ve güvenirlik çalısmasını yapmaktır.

YÖNTEM

Model ve Çalısma Grubu

Bu arastırma tarama türünde bir çalısmadır. Arastırmaya, Türkiye’nin 59 ilinde sınıf ögretmeni olarak görev yapan 234 ögretmen katılmıstır. Grubun % 34’ü kadın, % 66’sı erkektir. Grubun yas ortalaması 33.86’dır (en düsük 25- en yüksek 49). Ögretmenlerin % 20’si 1-5 yıl, % 44’ü 6-10 yıl, % 21.3’ü 11-15 yıl, % 6.7’si 16-20 yıl ve % 8’i ise 21 yıl ve üzeri kıdeme sahiptir.

Araç ve Uygulama

Fen ögretiminde öz yeterlik inancı ölçegi Riggs ve Enochs tarafından 1990 yılında gelistirilmis ve uyarlama çalısması için gerekli izinler yazarlardan alınmıstır. ilk olarak orijinal ölçek yazar tarafından Türkçe’ye çevrilmis ve daha sonra bu çevirinin anlam, Türkçe’ye uygunluk, içerik ve teknik açılardan uygunlugunu belirlemek üzere  ölçme ve degerlendirme, dil ve içerik alanlarında uzman olan yedi ögretim üyesinin görüsleri alınmıstır. Uzmanlardan alınan öneriler dogrultusunda ölçekte gerekli olan düzenlemeler yapılmıs ve Ankara ilinde bulunan 3 özel ilkögretim okulunda görev yapan 10 sınıf ögretmenine birer hafta arayla önce ingilizce ve sonra Türkçe ölçek uygulanmıstır. ingilizce ve Türkçe ölçek arasında pozitif ve anlamlı bir iliski bulunmustur (r= .70; p=.017). Buna göre, ölçeklerin esdeger oldugu kabul edilmistir. Bu islemin ardından, Türkçe ölçek  234 sınıf ögretmenine uygulanmıstır.

Analiz

Ölçegin yapı geçerliligi için, temel bilesenler analizi (principal component analysis) yöntemi kullanılarak faktör analizi yapılmıs, daha sonra ise temel bilesenlere göre Varimax dik döndürme teknigi kullanılmıstır. Bu analiz, degisken azaltma ve anlamlı kavramsal yapılara ulasmayı amaçlayan, uygulamada en yaygın olarak kullanılan, göreli olarak yorumlanması kolay olan ve faktör analizi uygulamaları içinde yer alan çok degiskenli bir istatistik (28) oldugu için tercih edilmistir.

Ölçekte yer alan her bir maddenin faktör yük degerlerinin .30 ve üzeri olmasına dikkat edilmistir. Her bir maddenin öz yeterlik inancı bakımından sınıf ögretmenlerini ayırt etme yeterliligini belirlemek üzere madde toplam korelasyonları hesaplanmıstır. Cronbach alfa iç tutarlık katsayısı ölçegin güvenirligini belirlemek üzere kullanılmıstır. Ölçekte yer alan faktörlerin toplam puanları arasındaki iliski Pearson Momentler Çarpım Korelasyon Katsayı kullanılarak belirlenmistir. Ayrıca, ölçekte yer alan faktörlerin puanlarını betimlemek üzere, ortalama, standart sapma, ortanca, en yüksek ve en düsük puan kullanılmıstır.

BULGULAR

Fen ögretiminde öz yeterlik inancı ölçeginin sınıf ögretmenleri için gelistirilmis versiyonunun uyarlama çalısmasında , ölçegin faktör yapılarını belirlemek üzere faktör analizi yapılmıstır. Buna göre, orijinal ölçekte yer alan 25 madde ile yapılan faktör analizi sonucunda 5 maddenin faktör yük degerlerinin .30’un altında kaldıgı görülmüstür. Bu maddeler çıkarılarak yapılan faktör analizi sonuçları Çizelge 1’de verilmistir. sekil 1de verilen faktör öz degerlerine ait grafikte ikinci faktör sonrasında düsme egilimi oldugu dikkat çekmektedir. Bu da ölçegin iki faktörlü olarak kabul edilebilecegini isaret etmektedir.

sekil 1. FaktörÖz Degerlerine Ait Çizgi Grafigi


Bilesen / Faktör Sayisi

Çizelge 1. Ölçegin madde toplam korelasyonları, faktör yükleri ve alfa katsayıları

 

 Çizelge incelendiginde, Fen Ögretiminde Öz-Yeterlik inancı adlı faktörde yer alan maddelerin birinci faktörde verdikleri faktör yüklerinin .31 ve üzeri, madde toplam korelasyonlarının da .24 ve üzeri oldugu görülmektedir. Bu alt ölçegin alfa katsayısı ise .78 olup orijinal ölçegin alfa degerinden daha düsüktür.

Fen Ögretiminde Sonuç Beklentisi adlı faktörde yer alan maddelerin madde toplam korelasyonları incelendiginde ise, korelasyon katsayılarının .22 ve .42 arasında degistigi görülmektedir. Ayrıca, maddelerin bu faktördeki yük dagılımları da .38 ile .69 arasında degismektedir. Bu alt ölçegin alfa katsayısı ise .60 olup yine orijinal ölçegin alfa degerinden düsüktür.

Fen ögretiminde sonuç beklentisi ölçeginin alfa degeri, madde toplam korelasyonları ve faktör yüklerinin fen ögretiminde öz-yeterlik ölçegine göre daha düsük oldugu dikkat çekmektedir. Bu bulgu, orijinal ölçegin aynı degerleriyle de paralellik göstermektedir. Diger taraftan, Bıkmaz’ın (2002) yaptıgı “Riggs ve Enochs’un sınıf ögretmeni adaylarının fen ögretiminde öz yeterlik inancı “ ölçeginin uyarlama çalısmasında da sonuç beklentisi adlı faktörün tüm degerlerinin öz yeterlik inancı adlı faktörün degerlerine göre daha düsük oldugu bulunmustur (29).

Analizler sonucunda, 20 maddeden olusan ölçekte, ilk alt ölçekten alınabilecek en düsük puan 13, en yüksek puan 65, ikinci alt ölçekten alınabilecek en düsük puan 7 en yüksek puan 35’dir. iki faktörün birlikte açıkladıkları toplam varyans miktarı % 30.09’dir. Birinci faktör varyansın % 18.87’sini; ikinci faktör ise, %11.22’sini açıklamaktadır.

Çizelge 2. Türkçe ölçege ait betimsel istatistikler

 

Yeterlik inancı adlı birinci faktörün ortalaması 45.06, ortancası 45, standart sapması 6.91, en düsük puan 27 ve yüksek puanda 64’dür. Sonuç beklentisi adlı ikinci faktörün ortalaması, 20.90, ortancası 24, standart sapması 4.16, en düsük puan 10 ve en yüksek puan da 33’dür. Ölçekte yer alan iki faktör arasındaki korelasyon incelendiginde, pozitif, ancak istatistiksel olarak anlamlı olmayan bir iliski oldugu görülmektedir. Bu katsayının oldukça düsük olması ölçegin iki faktörlü ve birbirinden bagımsız iki degiskeni ölçtügünü göstermektedir. Baska bir deyisle, bu yapı ölçegin kendi içinde homojen oldugunu ve alt ölçeklerin birbirinden farklı yapıları ölçtügünü göstermekte, aynı zamanda ölçegin yapı geçerliligini de güçlendirmektedir. Ölçegin son hali  Ek-1’de verilmistir.

SONUÇ

Bu çalısmada, sınıf ögretmenlerinin fen ögretiminde öz yeterlik inancı ölçegi’nin Türkiye sartlarında geçerlik ve güvenirligi belirlenmistir. Bu amaçla, 25 maddeden olusan orijinal ölçek Türkçe’ye çevrilmis, iki ölçegin esdegerliligi .70 bulunmustur. Türkiye’de  59 ilde sınıf ögretmeni olarak görev yapan 234 ögretmene Türkçe ölçek uygulanmıstır. Faktör analizi sonuçlarına göre, ölçek orijinal ölçekte oldugu gibi iki faktörlü çıkmıs, ancak ölçekte yer alan madde sayısı 20’ye düsmüstür. Bu islemlerin ardından, Fen Ögretimi Öz-Yeterlik inancı adlı faktörde 5’i olumlu 8’i olumsuz toplam 13 madde,  Fen Ögretiminde Sonuç Beklentisi adlı faktörde ise, 5’si olumlu, 2’i olumsuz toplam 7 madde bulunmaktadır. Birinci faktörün güvenirlik katsayısı .78, ikinci faktörün .60, ölçegin bütünü için ise .71’dir.

Bu çalısmanın sonuçları, sınıf ögretmenlerinin fen ögretiminde öz yeterlik inancı ölçegi’nin Türkiye sartlarında da geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı oldugunu göstermektedir. Bu ölçek, sınıf ögretmenlerinin fen ögretimi ile ilgili olarak sahip oldukları inançlar ve bununla baglantılı degiskenler konusunda ulusal ve uluslar arası çalısmalar yapabilmek için alanda çalısan uzmanlara önemli fırsatlar yaratacagı düsünülmektedir.

Fen ögretiminde öz-yeterlik inancı düsük olan ögretmenlerin kendilerine yönelik inançlarını güçlendiren özel etkinliklerin yapılabilmesi ve ögrencilerin fen derslerindeki basarıları ile dogrudan iliskili olan bu degisken için bu tür ölçme araçlarının önemli katkıları olacagı umulmaktadır.

EK 1: Sınıf Ögretmenlerinin Fen Ögretiminde Öz-Yeterlik inancı Ölçegi