Giris

Bilginin tabiatını düsünme, içerigini anlama, bilgilerin birbirleriyle olan iliskilerini irdeleyerek yeni bilgiler olusturma süreci olarak açıklanan fen bilimleri; fizik, kimya ve biyoloji olarak adlandırdıgımız üç temel disiplini bünyesinde barındırmaktadır (1, 2).

Bu derece genis ve karmasık yapılar içeren fen bilimlerinin okullarımızdaki müfredat programlarına yansıyan yönü, bütünün küçük bir parçasından ibarettir. Fen bilgisi egitiminin amacı; var olan bilgileri bireylere aynen aktarmak degil, bireylerin fen bilimlerinde bilimsel okur-yazar olmalarını saglamaktır (3, 4). Bilimsel okur-yazarlık vasfına sahip ögrenci bilgiyi dogrudan alma yerine, kendi bilgisini kendisi yapılandırma yoluna gitmektedir. Ögrencilerin hedeflenen bu niteliklere ulasmasını saglamada en önemli vasıta olan ders kitapları, egitim-ögretim sürecinde yer alan görsel araçlar içinde en fazla kullanılanıdır (5). Bu nedenle fen bilimleri egitimi için hazırlanan müfredat programları, daima bu programlara paralel hazırlanmıs ders kitapları ile desteklenmektedir.

Ders kitapları ögretmen ve ögrenciler tarafından kullanılabilen ortak bir kaynaktır. Ögrencilerin derse hazırlıklı gelebilmesi, genis bilgilere özet halde ulasılabilmesi, ödev ve grup çalısmalarında ortak kullanılabilmesi gibi imkanlar saglayabilmektedir. Ders kitaplarını diger kitaplardan ayıran en belirgin özellikler olarak; bransa yönelik olmaları, bilgilerin sistemli bir sekilde sunulması, ögrenci seviyesine uygunluk ve içerikte yer alan konuların müfredat programı ile sınırlandırılmıs olması gibi özellikler sayılabilir. Ögretmenler için ise ders kitaplarının ayrı bir önemi vardır. Öncelikle ders kitapları yürürlükte olan müfredat programlarının birinci elden ögretmenlere sunuldugu bir kaynaktır. Ögretmenler müfredat programını, konu sıralamasını, dersin islenisinde kullanılabilecek farklı ögretim etkinliklerini bu kaynaklardan ögrenmektedir (6, 7).

Ülkemizde ders kitaplarının hazırlanmasında yıllar boyunca çesitli süreçlerden geçilmistir. 1949 yılına kadar ders kitaplarının hazırlanmasını üstlenen M.E.B., 1946-1973 yılları arasında özel sektöre, ders kitabı hazırlama yetkisini vermis ve bu tarihler arasında özel sektör M.E.B.’in belirledigi nitelikler dogrultusunda çalısmalarını sürdürmüstür. 1962-68 yılları arasında ise sınıflarda birden fazla ders kitabı kullanma uygulaması, deneme okullarında test edilmis ve sonra bu uygulamadan vazgeçilmistir (8). 1973-91 yılları arasında M.E.B. ders kitabı hazırlama islemini tek basına yürütmüs, 1991’de “Milli Egitim Bakanlıgı Ders Kitapları Yönetmeligi” ile özel sektöre tekrar izin verilmistir (9). 1995’de Talim Terbiye Kurulunun, “Kitapların Hazırlanması ve ‹ncelenmesi ‹le ‹lgili Esas ve Usuller” kararı ile ders kitaplarının; 1) Konuların islenisi, 2) Dil özellikleri ve imla kuralları, 3) Görsel düzen, 4) Hazırlık ve degerlendirme çalısmaları, olmak üzere dört ana baslık altında incelenmesine karar verilmistir (10).

Son yıllarda egitim alanındaki arastırmalarda ders kitaplarının incelenmesi özel bir konu olarak ön plana çıkmıstır. Matematik, fizik ve kimya gibi farklı branslara dönük yapılan degerlendirmeler ve olusturulan ölçekler bulunmaktadır (5,10,11,12). Demirel tarafından olusturulan ve tüm bransları kapsayan genel bir degerlendirme ölçeginin yanında, Ünal ve Pideci’nin kimya ders kitaplarına yönelik olarak hazırladıgı, “konuların islenisi, hazırlık ve degerlendirme çalısmaları ve genel özellikler” bölümlerinden olusan bir ölçek de bulunmaktadır. Fizik ders kitaplarını degerlendirmek amacıyla hazırlanan baska bir ölçek ise “içerik, organizasyon, okunma düzeyi, ögretim yaklasımı, resimler, ünite sonu ögretim yardımcıları, laboratuar etkinlikleri, indeks ve ek sözlükler ve fiziksel görünüm” alt baslıklarını içermektedir (12). Fizik ve kimya ders kitaplarını degerlendiren bu iki ölçegin güvenirligi saglanmıs ve diger fen branslarında kullanılmaları da önerilmistir. Yapılan diger çalısmalarda ise ders kitaplarının içerik, okunabilirlik, ögretim yaklasımı, görsel nitelikler (resim, sekil, basım kalitesi vs) açısından sahip olması gereken özellikler açıklanmaktadır (13, 14). Ancak yapılan bu çalısmaların pratige dönüsmesinde ne kadar basarılı olundugu tartısma konusudur.

Ülkemizde 2000 yılında kabul edilen yeni “‹lkögretim Fen Bilgisi Dersi Programı” ile 4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflardaki üniteler yeniden sekillendirilmis ve bu programa paralel olarak hazırlanan yeni fen bilgisi ders kitapları 2002-2003 egitim-ögretim yılında okullarımızda kullanılmaya baslamıstır (15). Belirtilen bu tarihten önce ilkögretim okullarında okutulan fen bilgisi ders kitaplarından, yeni basılan ders kitaplarına nasıl bir dönüsüm yasandıgı, yeni fen bilgisi ders kitaplarında öncekilerden farklı olarak ne gibi özelliklerin daha iyi tasarlandıgı egitimciler tarafından arastırılması gereken bir konudur. Ayrıca müfredatta ve buna paralel olarak ders kitaplarında gerçeklestirilen degisikliklerin ögrenci ve ögretmenin ders kitabını kullanma düzeyine olan etkisi, arastırılması gereken diger bir konudur. Bu türden bir çalısmanın yapılması ülkemiz fen bilimleri egitiminde ders kitaplarının rolüne iliskin önemli ipuçları saglayabilecek ve bundan sonra ögretmen ve ögrenciler için hazırlanacak yazılı materyallerin niteliklerinin belirlenmesi hususunda önemli katkılar saglayacagı düsünülmektedir. 

Amaç

Bu çalısmada fen bilgisi müfredatında yapılan degisikliklerin ders kitaplarının niteliklerine ve ögretmen ve ögrencilerin ders kitaplarını kullanma derecelerine olan etkilerini  arastırmak amaçlanmıstır.

Yöntem

Bu çalısma da veriler, özel durum çalısması yaklasımı kapsamında (16,17), anket yöntemi kullanılarak toplanmıstır. Ögretmen ve ögrencileri kapsayan arastırma iki yıl ara ile yürütülmüs, müfredat programı degismeden önce ve degistikten sonraki MEB tarafından hazırlanan fen bilgisi ders kitaplarına iliskin ögretmen ve ögrenci görüsleri, hazırlanan anket formları ile alınmıstır.  Ögretmen ve ögrenciler için hazırlanan anket formları iki yıl ara ile iki kez örneklemdeki 17 fen bilgisi ögretmeni ve ilkögretim altı, yedi ve sekizinci sınıf seviyesindeki toplam 240 ögrenciye uygulandı.

Veri Toplama Araçları

Bu çalısmada veri toplamak amacıyla ögretmen ve ögrenci anket formları kullanılmıstır. Bu iki ankette  bes madde ortaktır. Bu anketlerin amaçları ve ne sekilde hazırlandıkları asagıda açıklanmıstır.

Ögretmen Anket Formu

Ilkögretim okullarında görev yapan fen bilgisi ögretmenlerinin ders kitaplarını kullanma sıklıklarını, ders kitaplarının begendikleri ve begenmedikleri yönlerini ve kullanma sekillerini ortaya çıkarmayı amaçlayan on bir  maddelik  taslak bir anket formu olusturuldu. Bu taslak form kapsam geçerliligin saglanması amacıyla üç alan egitimi uzmanına incelettirildi ve gerekli görülen düzenlemeler dogrultusunda iki anket maddesi formdan çıkartılarak dokuz maddelik bir form olusturuldu.  Bu form örneklemdeki fen alan ögretmenlerine  iki yıl ara ile  iki kez otuz dakika süreyle uygulanmıstır. ‹lk uygulamada 25 ögretmene ulasılmasına ragmen, son uygulamada bu ögretmenlerin 17’sine ulasılabilmistir. Son uygulamada ulasılamayan 8 ögretmen degerlendirme dısında tutulmustur. Örneklemdeki fen bilgisi ögretmenleri 4 ile 25 yıl arasında degisen  mesleki deneyime sahip altı bayan ve on bir bay ögretmenden olusmaktadır. Anket soruları, arastırmanın bulguları bölümünde verilmistir. Uygulanan anket verileri frekanslanarak anlamlı hale getirilmis ve tablolar halinde sunulmustur.

Ögrenci Anket Formu

Ögrenci anket formunda, ögrencilerin fen bilgisi ders kitabından faydalanma düzeyleri ve kullanım sıklıkları, ögrenci bakıs açısından ögretmenlerinin kullandıkları yazılı materyaller ve kullanma biçimleri, kullandıkları ders kitaplarının olumlu yönleri ve merkezi sınavlara hazırlanmalarına olan katkısı ile ilgili fikirlerini almayı amaçlayan,  yedi madde bulunmaktadır.  Bu anket çalısmasının geçerliligin saglanmasında da alan uzmanlarının görüslerine basvurulmustur. Hazırlanan anket formu iki yıl ara ile iki kez her sınıftan 40 ögrenci olmak üzere 6, 7 ve 8. sınıfta bulunan  toplam 240 ögrenciye uygulanmıstır. ‹lk uygulamada yer alan 6,7 ve 8. sınıf ögrencilere tekrar ulasma  imkanı olmadıgından, son uygulama 2002-2003 ögretim yılında aynı okulda ögrenim gören aynı seviyedeki 120 ögrenci üzerinde yapılmıs ve ögrencilerin seçimi asamasında  fen bilgisi ögretmenlerinin görüsleri dikkate alınmıstır.

Bulgular ve Yorum

Örneklemi olusturan ögretmen ve ögrencilerden iki yıl ara ile elde edilen bulgular üç farklı bölümde sunulmustur. Asagıdaki tablolar, ögretmenlere, ögrencilere, hem ögretmen hem de ögrencilere sorulan anket sorularını ve bu sorulara verilen cevapları içermektedir.

a. Ögretmenlere Yöneltilen Anket Soruları ve Cevapları

Ögretmenlere yöneltilen üç soru ile eski ve yeni müfredata uygun yazılan fen bilgisi ders kitapları hakkında görüsleri alındı. Elde edilen bulgular Tablo 1’de görülmektedir.

Tablo 1. Fen Bilgisi Ders kitabı kullanım sıklıgı ve ideal fen bilgisi ders kitabı özelliklerine iliskin ögretmen verileri

Her iki uygulamada da ögretmenlerin ders kitabını büyük oranda her ünite baslangıcında (17-15 ögretmen) ve degerlendirme asamalarında (8-11 ögretmen) kullandıkları Tablo 1’den görülmektedir. Aradan geçen iki yıllık zamana ragmen ögretmenlerin fen bilgisi ders kitaplarını kullanım sıklıkları ile ilgili çok belirgin bir degisim görülmemektedir.

Tablo 2. Örneklemde yer alan fen ögretmenlerinin eski ve yeni müfredata göre hazırlanmıs olan ders kitaplarını 10 puan üzerinden degerlendirme verileri

 

Tablo 2’deki degerlendirme puan farklarına göre yeni müfredata uygun fen bilgisi ders kitaplarının genel itibariyle eskilerine nazaran daha fazla begenildigi görülmektedir. Bu puan farklarının fazlalıgından hareketle ögretmenlerin yeni fen bilgisi ders kitaplarını özellikle resim ve sekiller (5,80-8,40), hazırlık ve degerlendirme soruları (6,70-8,60), deneyler (6,53-9,40), ögrenci seviyesine uygunluk (6,65-8,80) bölümlerini eski fen bilgisi kitaplarına nazaran daha fazla begenmektedirler. Ancak konu anlatımı yönünden ders kitapları arasında önemli bir fark (7,40-7,64) mevcut degildir.

b. Ögrencilere Yöneltilen Anket Soruları ve Cevapları

Örneklemde yer alan 240 ögrenciye iki yıl ara ile uygulanan anketten elde edile bulgular tablolar halinde sunulmustur. Ögrencilerin fen bilgisi ders kitaplarından faydalanma düzeyleri ve kullanma sıklıklarına iliskin veriler Tablo 3’de verilmistir.

Tablo 3. Ögrencilerin Fen bilgisi ders kitaplarını kullanım düzeylerine iliskin veriler

Tablo 3’de   6, 7, ve 8. sınıftaki ögrencilerin son uygulamada fen bilgisi ders kitaplarını ders sürecinde ve sonrasın  kullanma düzeylerindeki artıs dikkat çekmektedir. ‹lave olarak ögrencilerin fen bilgisi dersine iliskin tuttukları ders notlarının önemli ölçüde kullanıldıgı da görülmektedir. Ögrencilerin fen bilgisi ders kitaplarını kullanma sıklıkları ile ilgili veriler de özellikle son uygulamada sadece   bir ögrencinin  hiç kitap kullanmıyorum seçenegini isaretlemis olması ve ilk uygulamada bu degerin on bir  olması nedeni ile önem tasımaktadır.

c. Ögretmen ve Ögrencilere Ortak Yöneltilen Anket Soruları ve Cevapları

Ögretmen ve ögrencilere ortak yöneltilen sorulara iliskin elde edilen bulgular Tablo 4, 5, 6, 7 ve 8’de verilmistir.

Tablo 4. Ögretmen ve ögrencilere göre ögretmenlerin kullandıkları yazılı materyaller

 

Tablo 4’den de görüldügü gibi  ilk uygulamada 25 fen bilgisi ögretmeninin sadece 12’si ders kitabını  kaynak kitap olarak kullanırken; son uygulamada, 17 ögretmenin tamamı yeni müfredata göre hazırlanmıs fen bilgisi ders kitabını kaynak olarak kullanmaktadır. Son uygulamaya katılan 17 ögretmeninin tamamının ilk uygulamada da yer alması nedeni ile   ögretmenlerin ders kitabını kaynak olarak kullanma oranlarında bir artıs oldugu söylenebilir. Ögrencilerin yeni fen bilgisi ders kitaplarını kullanma oranlarındaki artıs Tablo 4’de dikkat çeken diger bir unsurdur.

Tablo 5. Ögretmen ve ögrencilerin yazılı materyalleri kullanma biçimleri  

Tablo 5’de görüldügü gibi kitapta önemli cümlelerin altını çizme hem ögretmen hem de ögrenciler tarafından sıkça kullanılan bir yöntemdir. Bunun yanında ögrenciler okuma ve daha sonra özet çıkarma ya da sayfa kenarına not düsme gibi yöntemleri, eski fen bilgisi ders kitaplarında daha fazla kullanmaktadırlar. Ders kitabındaki soruları çözdügünü ifade eden ögretmen ve ögrenci sayısı ise oldukça sınırlıdır. Bu verilerden hareketle ögrencilerin kendilerini sıkmayacak ve üzerinde rahatlıkla not alabilecekleri kitapları daha fazla kullanmaktadırlar.

Tablo 6. Ögretmen ve ögrencilere göre ögrencilerin ders kitabı kullanma zamanları

 

Tablo 6’da görüldügü üzere ögretmenlere göre ögrenciler ders kitabından, kendilerine ödev verildiginde (11-10 ögretmen) ve derse hazırlanıp gelmeleri istendiginde (11-12 ögretmen) faydalanmaktadır. Ancak ögrenciler; ödev, derse hazırlık, sınava hazırlık ve konu tekrarı gibi farklı durumlarda ders kitaplarını kullandıklarını ifade etmektedir.  Her iki gruptan elde edilen bilgiler  dogrultusunda, ögretmen ve ögrenci verileri arasında somut bir iliski görülememektedir.

Tablo 7. Ögretmen ve ögrencilere göre fen bilgisi ders kitaplarının olumlu yönleri

 

Fen bilgisi ögretmenlerinin eski müfredata göre hazırlanmıs ders kitaplarının konu anlatımını begendikleri Tablo 7’de görülmektedir. Yeni müfredata göre hazırlanmıs ders kitaplarının ise en çok deneyler kısmı begenilmekte, en fazla olumsuz görüs ise resim ve sekiller hususunda dile getirilmistir. Ögrenciler de yeni müfredata uygun ders kitaplarını deneyler yönünden begenmektedirler. Ögretmen ve ögrencilerin yeni fen bilgisi ders kitaplarını deneyler yönünden begenmis olmaları  deney ve etkinlik agırlıklı  bir ders olan fen bilgisi dersinin kitabı için olumlu bir husustur.

Tablo 8. Ögretmen ve ögrencilere göre fen bilgisi ders kitaplarının LGS’ye hazırlıktaki etkisi

 

Tablo 8’de fen bilgisi ders kitaplarının LGS’ye hazırlıktaki etkisine iliskin soruya her iki uygulamada da ögretmenler kitabın yetersizligini belirtmislerdir (16-9 ögretmen). 6 ve 7. sınıflarda ögrencilerin büyük bir kısmının görüs belirtmezken, 8. sınıf ögrencilerinin vermis oldukları cevaplarında azda olsa eski kitaplar lehine oldukları görülmektedir.

Sonuçlar

‹ki yıl ara ile ideal fen bilgisi ders kitabı özellikleri ile ilgili sorulan soruya alınan cevaplardaki tutarsızlıklar, ögretmenlerin bu konuda çok bilinçli düsünmediklerin bir isareti olarak kabul edilebilir.

Ögretmenler yeni fen bilgisi ders kitaplarını eski kitaplara nazaran daha fazla begenmektedirler. Yeni müfredata göre hazırlanan ders kitaplarını eskilerine nazaran, kullanılan dil ve deneyler açısından yeterli bulunmaktadır. ögretmenler eski ders kitaplarını konu anlatım yönünden begenmektedir. Ögrencilerden alınan görüsler de bu dogrultudadır.

Müfredat degisikligi ögretmen ve ögrencilerin ders kitabını kullanma derecelerini olumlu yönde etkilemistir. Bu artısa baglı olarak test kitapları ve diger kaynakların kullanılma oranlarında degismeler mevcuttur. Buna karsılık ögretmen ve ögrencilerin ders kitaplarını kullanım sekilleri üzerine müfredat degisikliginin etkileri çok belirgin  bir biçimde görülmemektedir.

Ögretmenlerin yarısı, görevlerinin ilk yıllarındaki gibi ders kitabını kullanmaktadır. Digerleri ise artık eskisi gibi ders kitabını fazla kullanmamaktadırlar. Bu durumun ögretmenlerimizin mesleki deneyimleri ilerledikçe kendi olusturdukları ders notlarına ya da sınav sistemine paralel olarak test kitaplarına yönelmelerinden kaynaklandıgı düsünülmektedir (18). Bunun yanında ülkemizdeki ders kitaplarına yardımcı, kapsamlı ögretmen el kitaplarının bulunmaması da diger bir etken kabul edilebilir.

Ögretmenler fen bilgisi ders kitaplarından en çok yeni bir ünite baslangıcında ve degerlendirme boyutunda faydalanmaktadırlar. Ayrıca ögretmenler ders kitaplarını, müfredat programını takip edebilecekleri bir araç olarak görmekte ve kullanmaktadırlar. Ögretmenler tek bir kaynaga baglı kalmaktan kaçınmaktadırlar. Benzer bir durumun fizik ögretmenleri için de geçerli oldugu ve ögretmenlerin derslerinde fizik ders kitabının yanı sıra baska kaynaklara yöneldigi bilinmektedir (19).

Ders kitabında önemli cümlelerin altını çizme ögretmen ve ögrenciler tarafından basvurulan bir yöntemdir. Ders kitaplarında, dikkat çekme araçları olarak adlandırılan kelime ya da cümlelerin altını çizme, yatık ya da koyu yazma, renk kullanma gibi uygulamaların ders kitabı kullanıcılarına faydalı oldugu bilinmektedir (20).

Ögretmenlere göre ögrenciler fen bilgisi ders kitaplarını genellikle kendilerinin yönlendirmesiyle kullanmaktadır. Ögrenciler ise ödev hazırlama, derse ön hazırlık, sınava çalısma, konu tekrarı  gibi farklı durumlarda ders kitabına basvurduklarını belirtmektedirler.

Her iki müfredata göre de hazırlanmıs olan fen bilgisi ders kitaplarının LGS’ye hazırlık konusunda yetersiz oldugu görülmektedir. Ögretmenler LGS’deki soruların daha fazla yoruma dayalı oldugu görüsündedir. Ögrenciler ise ders kitaplarının kendilerine yardımcı oldugu ya da kısmen yardımcı oldugu görüsündedir.

Öneriler

Fen bilgisi ders kitaplarının ögretmen ve ögrenciler tarafından etkili bir biçimde kullanılabilmesi için MEB tarafından hazırlanan mevcut ders kitaplarındaki konu anlatımı, resim ve sekiller ve sorular  bölümlerinin daha etkili bir biçimde tasarlanması gerekmektedir.

Ders kitabı basım sürecinin, ögretmen el kitabı, ögrenci alıstırma kitabı, deney kılavuzu, hazır bilgisayar programı ve video film serisi seklinde set halinde yürütülmesi gerekmektedir . Bu tür bir hazırlık genis bir uzman ekibin isbirligi içinde çalısmasını gerektirmektedir.

Ögrencilerin fen bilgisi ders kitabını hiçbir yönlendirme olmadan kendi kendilerine kullanmasını saglamak için ders kitapları rehber kitap konumunda olmalıdır. Müfredatta bulunan konular günlük hayatla iliskilendirilmeli, renkli fotograflarla desteklenerek, bulmaca ya da uygun karikatürlerle desteklenmelidir. ‹lkögretim ikinci kademesindeki ögrenciler Piaget’in bilissel gelisim dönemlerine göre somut islemler asamasındadır. Bu dönemde bilissel yeterlilikler açısından hızlı bir degisim yasayan ögrencilerin, geçmis yasantılarına göre merak ettikleri olay ve varlık sayısının azalması ve ilgi çekme ihtiyaçlarının azalması gibi nedenlerle merak duygularında bir yavaslama söz konusudur (21). ‹ste bu dönemde ögrencilere sunulan fen bilgisi ders kitapları, ögrencilere yenilikler, anlamlı olay ve varlıklar sunarak onlardaki merak duygusunu yeniden canlandırmalıdır. Böylece ögretmen ya da veli yönlendirmesi olmadan ögrencilerin ders kitabına basvurması saglanabilir.

Sınavların egitim sistemimiz içinde önemli yer tutması, ders için temel kaynak kabul edilen ders kitaplarından ögretmen ve ögrencilerin beklentilerini artırmaktadır. Ders kitapları bilgi kaynagı olmanın yanı sıra bol sayıda soru içeren yazılı materyaller olarak da düsünülmektedir. Soru seviyelerinin ögrencilerin üst düsünme basamaklarına geçmesinde etkili bir faktör oldugu hatırlanacak olunursa, ders kitaplarındaki degerlendirme sorularının seviyelerinin yüksek olmasının önemi daha iyi anlasılacaktır (22, 23)