GİRİŞ

Türk tarihinde meydana gelen sosyo-politik gelişmelere paralel olarak eğitim politikalarında da önemli ölçüde gelişme ve değişmeler olmuştur.Özellikle Tanzimat’la başlayan batıcı politikalar eğitim ve askerî sahalarda kendini göstermeye başlamıştır(1). Eğitim politikalarında başlayan bu değişim ve gelişmelerOsmanlının son dönemde yaşadığı olumsuzlukların etkisiyle istenilen hız ve nitelikte gelişememiştir. Bu nedenle Cumhuriyetle birlikte diğer sahalarda olduğu gibi eğitim sahasında da büyük inkılâp hareketlerine girişilmek zorunda kalınmıştır.Bu inkılâpların en önemlilerinden biri de öğretmen yetiştirme politikalarında olmuştur.Eğitmenlikle başlayan bu süreç KöyEnstitülerinin kurulmasıyla önemli bir ivme kazanmış, öğretmen okulları ve yüksek öğretmen okullarının açılmasıyla öğretmen yetiştirilmesindeki eksikler giderilmeye çalışılmış(2). 1982 yılından itibaren öğretmen yetiştirme görevi YÖKbünyesine devredilerek ihtiyaç duyulan nitelikte öğretmen adayları yetiştirilme yoluna gidilmiştir.

Son yıllarda ülkemizde eğitim politikalarında yapılan çok sayıdaki değişiklikler yeni yapılanmaları da zorunlu kılmıştır.Ancak istenilen nitelikte ve sayıda öğretmen yetiştirmenin zorlukları dikkate alındığında, bu hızlı değişime cevap verebilecek öğretmenlerin yetiştirilmesinde bir takım problemlerin ortaya çıkması kaçınılmaz olmuştur. Bundan dolayı MEBlise öğretmenliğine yönelik eğitim programlarından mezun olan öğretmenlerin, görevleri esnasında lisans düzeyinde öğrenim gördükleri programa yöneldikleri, okul deneyimi uygulamalarına giden öğrencilerin gözlem raporlarında açıkça ortaya çakmıştır.Öğretmen hangi alan çıkışlı ise o alanda daha verimli olabileceğinden, doğrudan ilgili olmadıkları diğer sosyal bilim sahalarında eksiklikleri ortaya çıkmaya başlamıştır (3). Kendilerini tam olarak osyal bilgiler öğretmeni görmeyen bu öğretmenlerin verdiği eğitimden kaynaklanan eksiklikleri gidermek için eğitimde yeni yapılanma çerçevesinde ilköğretime yönelik sosyal bilgiler öğretmeni yetiştirme programları eğitim fakültelerinin ilköğretim bölümleri bünyesinde açılmıştır. Bu programların amacı sosyal bilimlere karşı eşit tutum sergileyen öğretmen yetiştirmektir.

Öğretmen adaylarının meslekî bilgi, beceri ve tutumlarının ders anlatmalarındaki başarılarına etki ettiği bilinmektedir(4). Bilgi ve beceri yönünden iyi yetiştirilen öğretmenlerin öz güvenlerinin geliştiği ve öğretmenlik tutumlarına olumlu etki yaptığı dikkate alınırsa, yetiştirilecek öğretmen adaylarının bilgi, beceri ve tutumları bakımından iyi yetiştirilmesinin önemi açıkça ortaya çıkar.

Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının niteliklerinin geliştirilmesi için sosyal branşlara ve mesleğe karşı olumlu tutum geliştirmeleri sağlanmalıdır. Böylece meslekî becerilerle donatılmış sosyal branşlara hâkim ve mesleklerinde başarılı elemanların yetiştirilmesi mümkün olabilecektir.

Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren günümüze kadar hükûmet programlarında yer alan eğitim programlarındaki hedefler, birbirine çok yakın ve tekrarı niteliğinde olduğundan eğitimle ilgili temel sorunlar hâlâ giderilmemiştir(5). Bu sorunların en önemlilerinden biri öğretmen yetiştirilmesi sorunudur(6). Bu durumun ortaya çıkmasında birçok faktör etkili olmuştur.Bu faktörlerden birisi de öğretmen adaylarının branşlarına karşı tutumlarıdır.Bu konuda ülkemizde yeterli çalışmalara pek rastlanılmamaktadır.Fakat fen bölümü öğretmenlerini ilköğretim okullarına atamak zorunda kalmıştır.Örneğin ilköğretim okullarının ikinci kademesinde okutulmakta olan sosyal bilgiler dersleri, orta öğretim programlarına uygun nitelikte yetiştirilen tarih veya coğrafya branş öğretmenleri tarafından yürütülmeye çalışılmaktadır.Ancak bu fen bilgisi öğretmen adaylarının fen branşlarına karşı göstermiş oldukları tutumları değerlendiren ve adayların yönelmelerini belirleyen bir çalışma Çepni ve diğerleri tarafından 2001 yılında yürütülmüştür (7).

Çalışmaya, sosyal bilgiler programlarından mezun olacak öğretmen adaylarının sosyal bilgiler programındaki tüm konuları yeterli düzeyde öğrenemedikleri veya programa kayıt olmadan önce ilgi duydukları branşlara ağırlık verip, diğer sahalarda kendilerini yeterince yetiştiremedikleri, bazı branş konularını yüzeysel geçtikleri gibi hipotezleri göz önüne alınarak başlanmıştır. Bu hipotezlerin araştırılması ile sosyal bilgiler programı öğretmen adaylarının giriş davranışlarını değiştirmediği iddiası da sorgulanmış olacaktır.

AMAÇ

Bu çalışmanın amacı; sosyal bilgiler öğretmenliği programında okumakta olan öğrencilerin sosyal bilimlerin temel disiplinlerinden birine ya da birkaçına olan ilgilerini belirlemek ve bu ilginin nedenlerini ortaya çıkarmaktır.

METODOLOJİ

Çalışma KTÜFatihEğitimFakültesi İlköğretimBölümü SosyalBilgilerÖğretmenliği Programı 3. sınıfında 2000-2001 eğitim-öğretim yılında okumakta olan 150 öğretmen adayıyla yürütülmüştür.Çalışmalar, özel durum metodolojisi ile yürütülmüştür(8). Öğretmen adaylarına 9 sorudan oluşan tutum anketi uygulanmıştır.Tutum anketi hazırlanırken deneyimli araştırmacıların görüşlerinden, okul deneyimi uygulamalarına giden öğretmen adaylarının gözlem raporlarından yararlanılmış, oluşturulan tutum anketi bir pilot çalışmadan sonra anlaşılmayan yönleri giderilerek uygulanmıştır. Tutum anketinde çoktan seçmeli sorular açık uçlu sorularla desteklendiğinden geçerlik testi yapılmamıştır.

Tutum anketlerinden elde edilen veriler iki aşamada incelenmiştir.Birinci aşamada ankette yer alan çoktan seçmeli nicel veriler%’ler ve frekanslar şeklinde tablolar hâlinde sunulmuştur.İkinci aşamada ise açık uçlu sorulardan elde edilen nitel veriler ortak ve ayrı yönleri dikkate alınıp genellenerek maddeler hâlinde bulgular bölümünde verilmiştir.

BULGULAR

Bu bölümde bulgular iki aşamada irdelenmiştir.İlk aşamada çoktan seçmeli sorulara verilen cevaplar frekanslar ve %’lik oranlar olarak hesaplanarak tablolar hâlinde sunulmuştur.İkinci aşamada ise öğrencilerin açık uçlu sorulara verdikleri cevaplar sınıflandırılarak verilmiştir.

Tablo 1.Öğrencilerinsosyalbilgileröğretmenliğini tercih nedenleri

N=150	Öğretmen etkisi	Arkadaş etkisi	Ailenin etkisi	Kendi isteği	Tercih hatası	iş güven.	Diğ.
f	5	2	3	96	7	30	7
%	3	1	2	64	5	20	5

 

Sosyal bilgiler öğretmenlik programının 3. sınıfında okumakta olan öğrencilerin büyük bir bölümü (%64) kendi istekleri ile geldiklerini % 20’lik bölümü de bitirdikten sonra iş güvencesi olduğu için geldiklerini ileri sürmüşlerdir.Öğrencilere sunulan tercihler arasında bulunmayan bir görüş bildirenler de puanlarının ancak bu bölüme giriş için yeterli olmasından dolayı programı tercih ettiklerini belirtmişlerdir.

Tablo 2. Üniversiteye başlamadan önce öğrencilerin kendilerini yakın gördükleri disiplinler

N=150 f	Tarih 68	Coğrafya 64	Hiçbiri 2	Hepsi 16
%	45	43	1	11

Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının % 50’ye yakını kendilerini tarih veya coğrafya disiplinine daha yakın gördüklerini belirtmişlerdir.Daha lisans düzeyinde ders almadan oluşan bu ön yargılı yaklaşımın nedeni sorulduğunda tarih disiplinine kendini daha yakın bulan öğretmen adayları:

• Geçmiş ilgimi çekiyor ve geçmişi detaylı öğrenmek istiyorum

• Tarih olayları arasında ilişki kurmak bana zevk veriyor

• Ezberim kuvvetli olduğundan tarihi daha iyi anlatabileceğime inanıyorum

• Tarihî olayları birbirine bağlayıp ilgiler kurabilme yeteneğine sahip olduğuma inanıyorum gibi ortak görüşlerde birleşmişlerdir.

Coğrafya disiplinine kendini daha yakın bulan öğretmen adayları ise bu durumu:

• Coğrafya daha somut bir ders, öğrenmesi daha kolay olduğuna inanıyorum

• Yaşamla iç içe günlük hayatla ilişkilendirilebiliyor böylece öğrenmenin bana zevk vereceğini düşünüyorum

• Doğa ve çevre coğrafya ile iç içe bu nedenle doğal güzellikleri daha çok öğrenmek istiyorum

• Tarihe göre daha bilimsel olduğuna inanıyorum, şeklindeki görüşlerde birleşmişlerdir.

Her iki alana da ilgisinin olduğunu belirten öğrenciler bu alanların her ikisinin de iyi bir şekilde bilinmesi ve öğrenilmesi gerektiğini, bireylerin sosyal bilimlerin her alanına ilgili olması gereğini belirtmişlerdir.

Tablo 3. SosyalBilgiler branşlarına karşı tutumları etkileyen faktörler

N=150	Evet		Hayır			Kısmen
	f	%	f	%		f	%
Sosyal bilgiler öğretmenliği programına geldikten sonra sosyal branşlarına karşı tutumlarınızda bir değişiklik oldu mu?	98	65	12		8	40		27
Derslerinize giren öğretim elemanlarının tutumları sizin sosyal branşlardan birine karşı ilginizin artmasına neden oldu mu?	68	45	31		21	51		34

Ankete katılan öğretmen adayları lisans öğrenimleri sırasında kendilerinde sosyal bilgiler disiplinlerinden birine yakınlaşma olup olmadığı konusundaki dördüncü soruya % 65’i “evet” ve “ilgim değişti” şeklinde görüş belirtmişlerdir. Bu değişimin nedenlerini öğretmen adayları:

• Üniversite ortamında hocaların yeterince etkili şekilde ders verememesi

• Daha önce düşünemediğim bilim disiplinlerinin değişik yönlerini ve etkilerini gördüm

• Bazı branşlara ağırlık verilmesi benim bu branşlara daha dikkatli bakmama neden oldu

• Eğitim sistemi içerisinde olaylara daha değişik gözle bakmaya başladım

• Ezberlemek benim ............ branşından uzaklaşmama sebep oldu. Örneğin bir öğrenci, “............. branşına daha önce ilgi duyuyordum şimdi nefret ediyorum” şeklinde görüş belirtmiştir.

Anketin dördüncü sorusunda yer alan“Derslerinize giren öğretim elemanlarının sizin belli bir bilim disiplinine yaklaşmanıza neden oldu mu?” sorusuna öğretmen adaylarının çok büyük bir kesimi önemli ölçüde etkisi olduğunu söylemişlerdir.

Öğretmen adayları:

• Öğretim elemanlarının ders işleme teknikleri beni çok etkiledi

• Etkili motive etme yöntemine sahip olan öğretim elemanlarının dersinde daha başarılı olacağıma inanıyorum

• Ders içinde ve dışında öğretim elemanlarının davranışlarından çok etkileniyorum

• Bölüm dışından gelen öğretim elemanları, beni dersine yeterince motive edemiyor

• Öğretim elemanlarının bir bölümünün öğrenci merkezli ders işleme alışkanlıkları olmadığından derslerinden uzaklaşıyorum

• Bazı derslerde sürekli yazmaktan çok uzandığımdan derse girmek istemiyorum şeklindeki görüşlerde birleşmişlerdir. Öğrencilerin büyük bir çoğunluğu bir öğretim elemanının davranışları sonucunda “............... dersine ilgim ve öğrenme isteğim arttı ve kendimi bu konuda yeterli hissediyorum” görüşünde birleşmişlerdir.

Tablo 4.Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının öğretmenlik performanslarına karşı duydukları kaygılar

N=150	Evet		Hayır		Kısmen
	f	%	f	%	f	%
Sosyal branşlardan bazılarına karşı olan yoğun ilginiz yeterince etkili bir sosyal bilgiler öğretmeni olmanızı olumsuz yönde etkiler mi?	99	66	20	13	31		21

 

 

 

“Sosyal Bilgiler disiplinlerinden birisine duyduğunuz yoğun ilgi sizin ileride sosyal bilgiler öğretmeni olduğunuzda bütünüyle dersleri etkili biçimde vermenizi etkiler mi?” sorusuna öğretmen adaylarının tamamına yakını etkileyebileceğini belirtmişlerdir.

Öğretmen adayları:

Tarih disiplinine olan ilgim, beni Coğrafya disiplininin konularını etkili anlatamayacağımı düşündürüyor

• Tabi ki hâkim olduğum konuları daha iyi verebilirim

• Tek disipline yönülmemin bu konudaki derslere hakim olmamın beni daha iyi öğretmen yapacağına inanıyorum

• Bu durumun, ilgi duymadığım disipline daha çok çalışmamı gerektireceğini sanıyorum

• Her alanda bilgi sahibi olmak bence çok anlamlı olmadığından kendime yakın olan alana daha yakın olacağımı düşünüyorum şeklindeki düşüncelerde birleşmişlerdir.

Tablo 5. Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının bilimsel yayınlardaki tercihleri

N=150	Tarih		Coğrafya		Hiçbiri		Hepsi
	f	%	f	%	f	%	f	%
6. Soru	73	49	17	11	21	14	39	26
7. Soru	80	53	12	8	25	17	33	22

(6.soru: Okul dışındaki zamanlarınızda sosyal bilimlerin hangi disiplinindeki yayınları takip etmeyi tercih ediyorsunuz? 7. soru:Kütüphanenizi oluştururken daha çok sosyal bilimlerin hangi tarz kitaplarına yer verirsiniz?)

Sosyal BilgilerÖğretmen adaylarına sorulan altıncı ve yedinci sorular yardımı ile öğretmen adaylarının okul dışında hangi tür yayınlara önem verdikleri tespit edildi. Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının coğrafya disiplinine ait bilimsel yayınlara karşı neredeyse hiç ilgilerinin olmadığı görülmüştür.

Adaylar tarih disiplinine ve yayınlara daha yakın olmalarının nedenlerini ilgilerine ve yayınların bol olmasına bağlamışlardır.

Tablo 6. Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının kendilerini yeterli gördükleri alanlar

N=150	Tarih		Coğrafya		Hiçbiri		Hepsi
	f	%	f	%	f	%	f	%
8. Soru	57	38	29	19	53	36	11	7

(8.soru: Sosyal bilgiler öğretmeni olarak şu anda kendinizi hangi sosyal bilimlerin hangi disiplininde yeterli görüyorsunuz?)

Öğretmen adaylarının sosyal bilgiler disiplinlerinin her ikisine de aynı anda yeterince hâkim olmadıkları belirlendi.Özellikle öğretmen adaylarının tamamına yakını coğrafya disiplininde yetersiz olduklarını belirtmişlerdir.

Tablo 7. Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının bilimsel tercihleri

N=150	Tarih		Coğrafya		Düşünmem
	f	%	f	%	f	%
9. Soru	91	61	36	24	23	15

(9.soru: Sizlere sosyal bilim disiplinlerinden birine geçme hakkı verilse öğreniminizi hangi branşta devam ettirmek istersiniz?)

İlköğretim ikinci kademesinde yer alan sosyal bilgiler dersini okutmak için yetiştirmekte olduğumuz öğretmen adaylarının neredeyse tamamına yakını sosyal bilgiler branşının bir alanına yönelmek istediklerini dile getirmişlerdir.Bu öğretmen adaylarının% 15’lik küçük bir kısmı sosyal bilgiler öğretmeni olarak kalmak istediklerini dile getirmişlerdir.

Öğretmen adayları açık uçlusorulara verdikleri cevaplarda:

• Geçmek istedikleri sosyal bilgiler disiplinine karşı daha çok ilgilerinin oluştuğu, bu disipline ilişkin yayınları daha iyi izleyebildikleri, üniversite eğitimlerinin kendilerini bu yöne kaydırdığı

• Bu disiplinle ilgili dersleri daha kolay verebileceklerine inandıkları

• Araştırmaya açık ve yaşamla ilişkilendirme kolaylıklarının olduğu

• Öğretmen olduklarında sosyal bilgiler öğretmenine verilen değerin günümüzde tarih ve coğrafya öğretmenlerine verilen değerden az olduğu kanısında oldukları şeklindeki görüşlerini ortaya koymuşlardır. 

SONUÇLAR

Yapılan çalışmada anketin birinci sorusuna verilen cevaplardan elde edilen bulgulara göre öğretmen adaylarınınbüyük bir çoğunluğunun sosyal bilgiler programına kendi istekleriyle geldikleri görülmüştür.Küçük bir grup ise ancakÖSS’den aldığı puanlarla sosyal bilgiler programına girebileceklerinden bu bölümü tercih etmek zorunda kaldıklarını belirtmişlerdir.Bu durum öğretmen adaylarının genelde, programı tercih ederken sosyal branşlara karşı ilgi duyduklarını göstermektedir(9).

Öğretmen adaylarının kendilerini hangi branşa yakın gördükleri sorusuna verdikleri cevaplardan, sosyal bilgiler programına gelmeden önce bu programı bir bütün olarak algılayamadıkları sonucuna varılmıştır.Bunun yanında sosyal bilimlerin temel disiplinlerinden olan tarih bilimini geçmişi inceleyebilmeyi öğreten, coğrafyayı ise, doğa ve çevreyi inceleyebilmeyi öğreten bir bilim olarak yeterince algılayamadıkları görülmüştür.

Ankette aynı yönde sorulan 3. ve 4. sorularda öğrencilerin programa girdikten sonra lisans eğitimleri süresince kendilerini sosyal bilgilerin belli alanlarına karşı tutumlarını etkileyen faktörlerin olduğu görülmüştür.Bu faktörlerden biri olan öğretim elemanlarının tutumları ve derslerinde uyguladıkları öğretim teknikleri yanında, öğrencileri derse karşı güdülemedeki başarılarının etkili olduğu sonucuna varılmıştır.

Tablo 4’de görüldüğü gibi anketin 5. sorusuna verilen cevaplarda öğretmen adayları, ileride sosyal bilgiler öğretmeni olduklarında sosyal bilgileri oluşturan farklı disiplinlerin tümünde aynı başarıyı gösteremeyecekleri endişesini taşımaktadırlar.Öğretmen adaylarının tek bir disipline ilgi duysamı sonucunda bu tür kaygıların oluşabileceği düşünülmektedir.

Tablo 5’de öğretmen adaylarının ilgilerini tespite yönelik sorulan 6. ve 7. sorulardan elde edilen veriler Tablo 4’deki verileri destekleyici şekilde sosyal bilgiler öğretmen adaylarının tek bir disipline yöneldiğini göstermektedir.

Anketin 9. sorusunda ise öğretmen adaylarının neredeyse tamamına yakınının sosyal bilimler disiplinlerinden birinde branşlaşmak istediği anlaşılmaktadır. Bu üç sonuç da öğretmen adaylarının sosyal bilgiler programını özgün bir branş olarak kabul etmediklerini göstermektedir.

Özetle, bu çalışmayla öğretmen adaylarınınEğitimFakültesine geldikleri günden itibaren sosyal bilgiler programını özümseyemedikleri ve giriş davranışlarına uygun olarak sosyal bilim branşlarından birine ağırlık vererek kendilerini yetiştirdikleri anlaşılmıştır.

ÖNERİLER

• Lise son sınıf öğrencilerinden sosyal branşları tercih edecek olanlara bu branşlarla ilgili sağlıklı ve yeterli bilgilendirme yapılmalıdır. Bilgilendirme orta öğretim kurumlarındaki rehberlik servislerinin yanında üniversite öğretim elemanlarının katılacağı tanıtım çalışmaları ile desteklenmelidir.

• Sosyal bilgiler öğretmenliği programına gelen öğretmen adaylarının okula geldikleri ilk günlerde sosyal bilgiler programının kapsamı hakkında kendilerine yeterince bilgi verilmelidir.

• Öğretmen adaylarının sosyal bilgiler programında yer alan derslere olumsuz tutum geliştirmeleri önlenmeye çalışılmalı. İlköğretimde sosyal bilgiler dersleri branşlara göre plânlanmalı ve görevlendirmenin branş bazında değil ders bazında yapılması sağlanmalı.

• Sosyal bilgiler öğretmeni olarak ilköğretim kurumlarının değişik kademelerinde çalışan öğretmenlerin yönelimleri tespit edilmeli. Öğretmenlerde eksik görülen yönler, uzman kişilerin vereceği hizmet içi kurslarla giderilmeye çalışılmalıdır.

• MEBile YÖKarasındaki koordinasyon daha da geliştirilerek ilköğretim sosyal bilgiler programlarında meydana gelen değişikliklerin öğretmen yetiştiren kurumlarda hemen yürürlüğe konulması sağlanmalıdır. Böylece MEB’nın ihtiyaç duyduğu nitelikteki öğretmenlerin yetiştirilmesi sağlanacaktır. 

• Çalışmada belirlenen problemlerin, sadece bir eğitim fakültesinin sorunu olmadığı düşünülmektedir.Dolayısıyla aynı veya benzer çalışmalar tüm eğitim fakültelerinin sosyal bilgiler programlarında yürütülerek sonuçları üzerinde tartışılmalıdır. 

---

*KTÜ, Fatih Eğitim Fakültesi,İlköğretim Bölümü.

**KTÜ, Fatih Eğitim Fakültesi,İlköğretim Bölümü.

(1) Saydam,A. Osmanlı Medeniyeti Tarihi, KemalOfset, 1995, s.396-398.

(2)Kanar, H. Köy Enstitüleri, Selvi Yayınları, Ankara, 1990, s.12-15.

(3)Büyükkaragöz, S.; Sünbül, M.A. ÖğretmenAdayı ÖğrencilerinÖğretmenlikYeterlilikDüzeyleri ve Meslekî Tutumları ile Bunlar Arasındaki İlişkiler, Eğitim Sempozyumu D.E.Ü.Sabancı KültürSarayı, 10-12 Nisan 1997, İzmir, s.167-179.

(4)Çepni, S. New SecondaryScience Teacher’sIn Türkey:Implication for the Acdemy of New Teacher’s Programme, YayınlanmamışDoktora Tezi, Üniversity of Southamton, 1993.

(5) Kantarcıoğlu, S. T.C. Hükûmetleri Programında Kültür, KültürBakanlığı Yayınları, 1987, s.162.

(6)Duman,T. Türkiye’de OrtaÖğretime ÖğretmenYetiştirme. MEBYayınları, 1991, Önsöz.

(7)Çepni, S.; Ayvacı, H.Ş. ve KüçükM. “FenBilgisi ÖğretmenAdaylarınınFenBranşlarına Karşı Tutumlarının ve TemelFen Kavramlarını Anlama Düzeylerinin Yıllara Göre Dağılımı”Eğitim Bilimleri Kongresi, Abant İzzetBaysalÜn. Haziran 2001, Bolu.

(8)Çepni, S. Araştırma ve Proje Çalışmalarına Giriş. ErolOfsetMatbaacılık. Trabzon, 2001.

(9) Ş., Ada. “Eğitim Fakültelerine GelenÖğrencilerinNitelikleri Üzerine BirAraştırma”, AkademikYorum,Trabzon, Kış 1992.