1.GİRİŞ

Biyoloji bağıntılı alanların (tıp, aile planlaması, tarım, vb.) kişisel ve sosyal yaşantımızın her aşamasında etkin bir rol oynaması; gıda ve milli savunma sanayiinde, endüstride genetik araştırmalardan yararlanılması; nüfus artışı sonucu, çevre, beslenme ve sağlık  sorunlarının daha da belirginleşmesi, biyoloji okuryazarlığını günümüz insanının kültürünün vazgeçilmez bir parçası haline getirmeye başlamıştır. Dolayısıyla, biyoloji bilimindeki bu gelişmelerden habersiz bireylerin oluşturduğu bir toplum düşünmek imkansızdır. Her öğrencinin; mesleki yada genel lisede öğrenim görsün, yaşamını devam ettirebilmesi için biyoloji yasalarına  bağımlı olduğunun bilincine ulaştırılması gerekmektedir [1, 2, 3, 4].

Bozulmamış bir dünyaya sahip olabilmenin şartı, yaşadığı çevreye karşı  bilinçli, doğayı ve canlıları sevip, koruyan bireyler yetiştirmektir. AIDS, kanser, nüfus artışı, enerji kaynaklarının tükenmesi, küresel ısınma, asit yağmurları, yeşil alanların ve ormanların giderek azalması gibi konular dünyadaki tüm insanların sorunlarıdır.  Doğal ve bakımlı bir çevrede; sağlıklı bir beden ve ruh yapısına sahip olmak, iyi üretim sağlamak, barış, mutluluk ve bütünlük içinde yaşamak için biyoloji eğitimi gereklidir ve önemlidir [5, 6].

Biyoloji öğreniminin ve öğretiminin modern dünya için kültürel bir zorunluluk olduğunun farkında olan gelişmiş ülkeler, biyoloji eğitiminin  kalitesini arttırmak için mevcut fen programlarını sürekli olarak gözden geçirip, ihtiyaç tespitlerini yaparak, geliştirdikleri yeni programların etkili bir şekilde yürütülebileceği imkanların okullara sağlanması için çalışmalar yapmaktadır [7, 8].

Bu durum dikkate alındığında, gelişmekte olan ülkemizde de farklı türdeki liselerde, biyoloji eğitiminde hedeflere ne ölçüde ulaşıldığının tespit edilebilmesi, genel durumun, öğrencilerle ilgili verilerin sürekli olarak değerlendirilmesi eğitimde verimliliğin sağlanmasına katkıda bulunacaktır [9].

2. AMAÇ

Bu çalışmada, meslek liselerindeki biyoloji öğretmenlerinin biyoloji öğretim programı ile ilgili problemlerini saptamak ve bu okullarda biyoloji eğitiminin mevcut durumunu ortaya koymak amaçlanmıştır.

3.YÖNTEM

Özel durum yaklaşımının kullanıldığı araştırma, 2000-2001 eğitim-öğretim yılında tamamlanmıştır. Trabzon ilindeki 9 çok programlı lisenin, meslek lisesi (Ticaret, Kız Meslek ve Endüstri Meslek) kısımları ve yine Trabzon ilindeki 3 meslek lisesinde görev yapan toplam 12 biyoloji öğretmeniyle, bu okullardaki biyoloji eğitiminin mevcut durumu hakkında yarı yapılandırılmış mülakatlar yapılmıştır. Aynı mülakat soruları, anket sorusu olarak düzenlenerek ülke genelinde seçilen bazı illere 70 tane gönderilmiş ve bunlardan 50 tanesi geri dönmüştür.

Ayrıca, Biyoloji I Öğretim Programında belirtilen hedef ve davranışların öğrencide gerçekleşmesine bakarak programın başarısını değerlendirmek amacıyla, çoktan seçmeli 25 soru ve doldurmalı insan vücudu şemasından oluşan bir başarı testi geliştirilmiş ve mülakat yapılan okullardan rasgele seçilmiş 80 öğrenciye uygulanmıştır.

Elde edilen verilerin değerlendirilmesinde frekans ve yüzde hesapları kullanılmıştır. Hazırlanan testin güvenirliliğini belirlemek için, test aynı gruba iki farklı zamanda uygulanmış ve r = 0.95 oranında güvenilir bulunmuştur.

4. BULGULAR

Araştırma bulguları iki grupta toplanmıştır. Araştırmaya katılan öğretmenlere ait anket ve mülakat bulguları bir başlık altında, öğrenci başarı testinin analizinden elde edilen veriler ayrı bir başlık altında verilmiştir. Tablo 1’de çalışmaya katılan öğretmenlere ait genel bilgiler toplu halde sunulmuştur.ü

Tablo 1. Araştırmaya katılan öğretmenlere ait bilgiler

Tablo 1 incelendiğinde; öğretmenlerin mesleki deneyimlerinin 3 ile 26 yıl arasında değiştiği görülmektedir. Öğretmenler, ağırlıklı olarak eğitim fakültesi ve eğitim enstitüsü FKB mezunudur. Ders verdikleri sınıf mevcutları 15 ile 40 arasında değişmektedir.

1. Öğretmen Mülakat ve Anketlerinden Elde Edilen Bulgular

Anket ve mülakat soruları aynı olduğundan analizlerinden elde edilen bulgular bir başlık altında sunulmuştur. 

Mülakat ve anketlerdeki ortak görüşler sınıflandırılmış; mülakatta belirtilen görüşlerin birkaç tanesi bütün örneklemin görüşünü yansıttığı düşüncesiyle tırnak içinde direkt verilmiştir.

SORU 1- Programın uygulamadaki problemlerine ait bulgular:

Mülakata katılan öğretmenlerin tamamının ve ankete katılan öğretmenlerin %87’sinin bu konu hakkında belirttiği sorunlar şöyledir:

"Ekoloji konusunu bitirdiğimde, biyoloji konuları bitecek ve çocuğun biyoloji ile olan alakası kesilecek. Sağlıktan II. dönem konularını işleyeceğim. I. dönem biyoloji, II. dönem sağlık işlesem hepten unutacaklar. Ayrıca hücreyi anlatıyorsun üzerine dokular konulmadıkça yine kopukluk oluyor."

"Konuyu kavratmam zaman alırken, bir de zamanla yarışıyorum, o zamanda ister istemez öğrencilere yüklenmiş oluyoruz. Bu da çocukların derse olan ilgilerini azaltıyor ve gördüğü konuları gereksiz buluyor."

"Hem düz lisede hem de meslek lisesinde derse giriyorum, birine çok mu verdim, diğerine az mı verdim karıştırıyorum. Düz lisedeki öğrenci araştırıp geliyor ancak meslek lisesindeki öğrenci dinlemiyor bile, dersi sanki ilk defa görüyorlarmış gibi davranıyorlar."

Öğretmenlerin, bazıları sağlık bilgisi dersinin birkaç konusunda yeterli bilgiye sahip olmadıklarını belirtmişler ve hizmet içi bir kursun gerekli olduğunu ifade etmişlerdir.

Öğretmenlerin % 45’i, ekoloji konularının çevre ve insan dersinde tekrar verilmesinden dolayı gereksiz olduğunu belirtmişlerdir.

Ayrıca öğretmenler sorunların sürekli belirtilmesine rağmen iyileştirme yönünde bir değişikliğin olmadığını vurgulamışlardır.

SORU 2- Öğretmenlerin konu seçiminde kullandıkları kriterlere ait bulgular:

Mülakata ve ankete katılan öğretmenlerin tamamı, konu seçimi yaparken sınıfın genel seviyesini dikkate aldıklarını ifade etmişlerdir. Anlaşılma zorluğu çekilen ve öğrencinin ilgisini çekmeyen konuların detaya inilmeden yüzeysel olarak geçildiğini belirtmişlerdir. Mülakatlar esnasında öğretmenlerin farklı uygulamaları tespit edilmiştir. Mesela;

On yılın üzerinde deneyime sahip G Öğretmeni;

"Sağlık konularına ağırlık veriyorum, çünkü öğrenciler daha temizliğin nasıl yapılacağını bilmiyorlar", ifadesiyle biyoloji konularına çok fazla değinmediğinin işaretini vermiştir.

Mülakata ve ankete katılan öğretmenlerin çoğu ağırlıklı olarak biyoloji konularını verdiklerini belirtmişlerdir. Öğrencilerin sayısal olarak değerlendirilmelerinin böyle bir seçime yol açtığını ifade etmişlerdir. Konuların verilmesinin programa uygun olarak yapıldığını eklemişlerdir. Ankete katılan öğretmenlerin %25’i "2000’li Yılların Bilimi Biyoloji ve Canlıların Çeşitliliği ve Sınıflandırma" ünitelerini müfredatın dışında bıraktıklarını belirtmişlerdir.

Buna karşılık, meslek liselerinde az bir deneyimi olan öğretmenlerin her iki dersten birer konu vermek suretiyle yıl sonuna kadar, iki programında ortalarına gelebildiğini belirtmişlerdir.

SORU 3- Öğrencilerin genel durumları ve sınıf geçme sisteminin derse etkisine ait bulgular: 

Mülakata katılan öğretmenlerin 9’u ve ankete katılan öğretmenlerin %83’ü  öğrencilerin, % 50-60 arasında değişen genel başarılarının gerçek olmadığını belirtmişlerdir.

"Bu öğrencilerin kimi o köyden, kimi bu köyden gelmiş. Geldiği okullarda ki öğretmenlerin çoğunluğu, FKB mezunu ve biyoloji konularını üstünkörü geçiyor. Öğrenci buraya, biyolojiyle çok az haşır neşir olup geliyor. Yazmakta okumakta zorlanan öğrencilerimiz bile var. Buraya gelen öğrenci böyleyken, bu biyoloji programı onları zorluyor, onlarda kredisi az diye umursamıyorlar."

Öğretmenler, 1998-1999 öğretim yılında yüksek öğretime geçişte uygulamaya konan sınav sisteminin meslek liselerine gelen öğrencinin seviyesini daha da düşürdüğünü belirtmişlerdir.

Ayrıca, meslek liselerini tercih eden öğrencilerin, ailevi durumlarının, sosyokültürel yapılarının ve seviyelerinin düşük olduğu, MEB’ nın %40 başarı istediği bu durumunda gerçek olmayan başarıları ortaya çıkardığı ifade edilmiştir. Bir öğretmen, "Bu öğrencilere antibiyotiğin ne olduğunu öğretsek önemli bir yol almış oluruz", cümlesiyle öğrencilerin mevcut durumunu anlatmak istemiştir.

Öğretmenler Sınıf geçme sisteminin biyoloji dersi üzerindeki olumsuz etkileri şöyle ifade etmişlerdir:

SORU 4- Ayrı bir ders olarak Sağlık Bilgisinin gerekliliğine ait bulgular:

Mülakata katılan öğretmenlerin 6’sı ve anket katılanların %80’ini ayrı bir Sağlık Bilgisi dersi gereklidir olarak ifade kullanmışlardır ve şu gerekçeleri belirtmişlerdir:

"Aslında bu dersin hedeflerinin ilköğretimde öğrenciye kazandırılması gerekiyor. Ancak bizim öğrencilerimizin halen temizlikten haberi yok. Meslek liseleri için sağlık dersine ihtiyaç vardır."

Mülakata katılan öğretmenlerden üçü ve ankete katılanların %20’si biyoloji içinde sağlıktan bahsedildiğini, sürenin yeterli olduğunu ve ayrı bir sağlık dersinin gerekli olmadığını belirtmişlerdir.

SORU 5- Alternatif bir program ve içindeki konuların olabilirliğine ait bulgular :

Mülakata katılan öğretmenlerin 8’i ve ankete katılanların %85’i meslek liseleri için farklı bir programın daha iyi olacağını belirtmişler ve şu gerekçeleri ifade etmişlerdir:

Öğrenci kapasitesi düşük olduğundan çok detaylı bilgiye ihtiyaç yoktur, meslek liselerine göre düzenlenmiş bir program daha iyi ve ilgi çekici olacaktır. Ancak öğrencilerin. vücudunu tanıması gereklidir, bu da farklı bir programı gerektirmektedir. Öğrencilerin üniversite kaygısının çok az olması dikkate alınarak, bu öğrencilere genel kültür düzeylerini arttıracak bir programın uygulanması faydalı olacaktır. Mülakata katılan öğretmenlerden birinin ifadesi şöyledir:

"Seviye düşük olduğundan Biyoloji yeterince ilgi görmüyor. Bunun sonucunda sevilmeyen bir ders haline dönüşüyor. Böyle olunca öğrencilerden verim alınmıyor. Ama genel kültür ağırlıklı olursa öğrencilerin seviyesine daha uygun olacağı gibi, ilgilerini de çekebilir."

Mülakata katılan diğer bir öğretmen, meslek liselerini tercih eden öğrencilerle genel lise öğrencilerinin dersleri farklı olması gerektiğini  şu şekilde açıklamıştır:

"Bu öğrencilerin zaten yeterli kapasiteleri olsa düz liseye giderlerdi. Bu öğrenciye, diğer lisedeki öğrencilerle aynı programın uygulanması sonucunda biri başarılı, diğeri başarısız olarak değerlendiriliyor. Ayrıca Sağlık ve Biyoloji derslerinin beraber yürütülmesi, öğrencilerde konsantrasyon problemi oluşturuyor. Bu dersin birlikte işleneceği müfredatın tekrar gözden geçirilerek yenilenmesi derse katılımı arttıracaktır."

-Canlılığın temel birimi hücre,