“Öyle istiyorum ki, Türk dili bilim yöntemleriyle kurallarını ortaya koysun ve her dalda yazı yazanlar bütün terimleriyle çoğunluğun anlayabileceği güzel, ahenkli dilimizi kullansınlar.”

1931- M. Kemal ATATÜRK

Türk dünyasından, yurt içi ve yurt dışından gelen katılımcılar, 20-26 Eylül 2004 tarihleri arasında Türk dilini bilim yöntemleri ile ortaya koymak üzere V. Uluslararası Türk Dili Kurultayında idi.

Türk Dil Kurumu tarafından, Ankara Başkent Öğretmen Evi’nde düzenlenen V. Uluslararası Türk Dili Kurultayının açılış konuşmalarını Türk Dil Kurumu Başkanı Prof. Dr.  Şükrü Halûk Akalın, Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan yaptı.

İletişim araçlarından en önemlisinin dil olduğu, dil sayesinde toplumların öz benliklerini ve kültürlerini koruyabildikleri, Türkçemizin kelime ve kavram türetme açısından zengin bir dil olduğuna dikkat çeken açış konuşmalarından sonra, Türk Dil Kurumu Başkanı Prof. Dr.  Şükrü Halûk Akalın, “V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı ve Türk Dil Kurumu” adlı konuşmasını yaptı ve açılış oturumu “Türk Diline Emek Verenler” ödül töreni ile son buldu.

Açılış oturumunu müteakip, Türk dünyası, yurt içi ve yurt dışından olmak üzere, toplam iki yüz yetmiş üç bilim adamının Başkent Öğretmen Evi’nin beş ayrı salonunda sunduğu bildiriler, Türk dilini çeşitli yönleri ile ele alıp işledi ve yeni yaklaşımlar getirdi. Türk dilinin, tarih içerisindeki durumu, kültürel değerleri, dil bilgisi kuralları, bu kurallara yeni yaklaşımlar, Türk dilinin kelime ve kavram türetmedeki zenginliği, bilim dili olduğu, Türk lehçeleri, bu lehçelere ait dil bilgisi özellikleri, ağız özellikleri vb. yönlerinden irdelendiği, Türk dilinin gelişmesi ve zenginleşmesine katkıda bulunan bildirilerin sunulduğu oturumların sonunda yapılan tartışmalar oldukça verimli oldu.

Oturumlarda yakın konuların birbiri ardınca sıralanmış olması, sistemli bir bilgi akışı sağladı. Bu akışta dikkati çeken bildiriler aşağıda belirtilmiştir:

Türk dil bilgisi kuralları çerçevesini sorgulayan ve yeni yaklaşımlar sunan bildirilerden; Prof. Dr. Cengiz Tosun’un “[(İ)ş] ve [-(İ) ş-] Eklerinde Süreçleşme İşlevi” başlıklı bildirisi, bu eklerin ortaklık ve dönüşlülük işlevlerinin dışında kalan, önemli bir işlevi, süreçleşme işlevi üzerine bilgiler verdi.

Prof. Dr. Gürer Gülsevin “Türkçede ‘Sıra Dışı Ekler’ ve Eklerin Tasnif-Tanımlanma Sorunu Üzerine” başlıklı bildirisinde, Türkçede ekleri çekim eki / yapım eki şeklinde sınıflandırmanın genel kabul gördüğüne değindi. Ancak bazı örneklerdeki eklerin, bu sınıflandırmaya uymadığına dikkat çekti ve yeni bir tasnif önerisinde bulundu. Bildirisinde genel dil bilgisi kurallarına ters düşüyor gibi görünen şimdiye kadar ‘sıra dışı’ olarak anılan eklerin, aslında sıra dışı olmadığını, kendisinin yaptığı yeni tasnif denemesi üzerinde örneklerle açıklayan Gülsevin’in bildirisi oldukça dikkat çekici idi.

Türk dil bilgisi kurallarına değinen diğer dikkati çeken bildirileri sunanlar ve konu başlıkları şöyle idi:

Prof. Dr. Kemal Eraslan “-makçı/ -mekçi ve -maklık/-meklik Birleşik Ekleri Hakkında”, Prof. Dr. Leyla Karahan “Belirtisiz Nesnenin Söz Dizimindeki Yeri Üzerine”, Prof. Dr. Emine Gürsoy Naskali “Türkçede Yeni Bir Akım: Kelime İçinden Kelime Çıkarılması”, Prof. Dr. Zeynep Korkmaz “Emir Hidayetullah Divanının Dil Yapısı Üzerine Görüşler”, Prof. Dr. Mehman Musaoğlu, “Türkçe Dil Bilgisinin Düzenlemesinde Yeni Dil Bilimsel Yöntemlerin Uygulanması Üzerine”, Prof. Dr. Fuat Ganiyev “Türk Dillerinin Analitizmi Hakkında”.

Prof. Dr. İgor Valentinoviç Kormuşin ise diğer dillere ait olan sıfatlarla karşılaştırma yaparak, “-Dık Ekli Şekli Vasıflandırmanın Daha Doğrusu Nasıldır: Sıfat-Fiil mi, İsim-Fiil mi?” başlıklı bildirisinde örnekler üzerinde bu konuyu tartışmaya açtı ve bildiri başlığındaki soruya cevaplar aradı.

Sıfatları konu alan diğer bildiriler ise Yrd. Doç. Dr. Engin Yılmaz, “Bir ‘Dizim Birimi’ Terimi Olan ‘Sıfat’ı Doğru Anlıyor muyuz? ve Eyüp Akman “Belirtisiz İsim Tamlaması mı? Sıfat Tamlaması mı?” tarafından verildi.

Türk dil bilgisi içerisinde yer alan ağız çalışmaları üzerine verilen bildirilerden bazı konu başlıkları ise şunlar oldu: Prof. Dr. Mukim Sağır “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Seslerin Birbiri Üzerine Etkileri”, Prof. Dr. Tuncer Gülensoy “Türkiye Türkçesi Ağızlarında G/K>C/Ç Değişmesi”, Astrit Beygu Menz “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Örnekseme (Yakıştırma) ve Benzetme Yoluyla Oluşan Biçim Birimsel Özellikler”, Prof. Dr. Bilâl Yücel “Sivas İli Ağızlarında Şimdiki Zaman Eki” ve İmre Baski “I. Kúnos Kırım Tatarca Folklor Metinlerinin Ağız Özellikleri Üzerine”.

Türk dünyasında konuşulan lehçelerdeki dil bilgisi kurallarından söz eden bildirilerde oldukça önemli, doyurucu bilgiler verildi.

Doç. Dr. Volkan Coşkun “Kazak Türkçesinde Ünlü ve Ünsüzler”, Aynur Mayermerova “Kazak Türkçesinde Sıfat-fiil Ekleri ve “bol-” Yardımcı Fiili İle Yapılan Birleşik Fiiller”, Doç. Dr. C. Mayra Satıbaldıkızı “Kazak Türkçesinde Tekrarlanma Fonksiyonunun Anlam Dairesi”, Eva Kinces Nagy “İki Taşla Bir Kuş (Türk Lehçelerinde İkilemeler)”, Doç. Dr. Melek Erdem “Türkmen Türkçesinde Mental Fiilleri “İstem”e Göre Anlam Değişmesi”, Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul Yaman “Özbek Türkçesinde Edatların Yapıları ve Kullanımları”, Prof. Dr. Mahmut Kaşgarlı “Uygur Türkçesindeki La Edatı Üzerine”, Doç. Dr. Fatih Kirişçioğlu “Saha (Yakut) Türkçesinde Yapısı Tartışılan İki Zarf-fiil Eki”, Hüseyin Yıldırım “Saha (Yakut) Türkçesinde Yükleme ve Yönelme Hâli Eklerinin İyelik Ekleriyle Kullanımı”, Doç. Dr. Nurettin Demir “Kıbrıs Ağızlarında İstek Eki Almış Cümleler”, Erdoğan Sarcoğlu “Kıbrıs Ağzının Belirgin Ses Bilgisi Özellikleri Üzerine”, Prof. Dr. Saim Sakaoğlu “Konyalı Bir Ağız Derleyicisi: Veli Sabri Uyar (1847-1954)”.

Orhun Anıtları’nın ilk fotoğraflarının bulunduğu N. M. Yadrintsev’in fotoğraf arşivini 1782 yılında kurulan İrkutsk Devlet Müzesi’nde bulan Prof. Dr. Dmitry Vasilyev’in “1889 Yılında Orhun Yazıtları’nı İlk Olarak Keşfeden N. M. Yadrintsev’in Arşivinden Bilinmeyen Anıt Kopyaları” adlı bildirisi, verdiği ilgi çekici bilgilerle dikkat çekti. Ayrıca Dr. Kertsin Tomenendal “Avusturya Arşiv Belgelerine Göre Türkiye Türkçesi” başlıklı bildirisinde Viyana Türkoloji Ekolünden ve Avusturya Devlet Arşivlerindeki zengin malzemeden bahsetti.

Anadolu’da Selçuklular dönemi ve sonrasındaki Türkçe, Türkçenin hâkim görüntüsü üzerine bilgiler veren bildiri başlıkları ise şöyle idi: Doç. Dr. Necati Demir “Selçuklu Öncesi Türkiye Türkleri ve Türkiye Türkçesi”, Doç. Dr. Menderes Coşkun “Osmanlı Türkçesinde Birleşik Sıfatların Kullanımı”, Yrd. Doç. Dr. Nilgün Açık “Sultan Veled ve Sonrasında Anadolu’daki Türkçe Hâkimiyetine Mevlevîliğin Etkisi”.

Türkçenin söz varlığına dikkat çeken bildirilerden birkaçı şunlar oldu: Doç. Dr. Timur Kocaoğlu “Türk ve Dünya Dillerinde Ses-Anlam Eşitliğine Dayalı Karşıt Denklikler” konulu bildirisinde, dünyadaki çeşitli dillerin söz varlığı üzerinde yaptığı karşılaştırmalı  araştırmanın sonuçlarını sundu.

Prof. Dr. Zafer Öztek “Türk Dilinin Zenginleştirilmesinde Derleme Sözlüğü’nün Yeri” başlıklı bildirisi ile, TDK tarafından yayınlanan ve 12 ciltten oluşan Derleme Sözlüğü’nün halk arasında kullanılmakta olan deyişlerin yer aldığı en geniş kaynaklardan biri olduğuna, Türkçenin söz varlığının zenginleşmesinde bu kaynağın göz ardı edilmemesine dikkat çekti.

Özen Yaylagül “Türk Dilinde Çok Anlamlılık ve Sebepleri” adlı bildirisinde, Türk dilinin en eski sözlüğü olan Divanü Lugati’t-Türk’teki söz varlığı ile Türkçe Sözlük’te yer alan söz varlığını karşılaştırarak, Türk dillerindeki çok anlamlılığın en çok hangi sebeplerle ortaya çıktığı üzerinde durmuştur.

Türkçenin atasözleri ve deyimler açısından zenginliği üzerine, Doç. Dr. Şerif A. Bozkaplan “Atasözlerinin Yapı ve İşleyiş Biçimlerine İlişkin Bir Örnekleme Modeli”, Yrd. Doç. Dr. Aytekin Keskin “Dilin Evrenselliği Yönünden Atasözleri ve Ölüm İlanları”, Eteri Mamuliya “Türkçede Deyimlerin Söz Dizimi İşlevleri”, Prof. Dr. Süreyya Beyzadeoğlu “Osmanlı Dönemi Atasözleri ve Deyimlerinden Manzum Örnekli Yirmi Atasözü ve Deyimin Yorumu” başlıklı bildirileri ile bilgi verdiler.

Prof. Dr. İsa Özkan “Bir Yemeğin Türkçemizdeki Hikâyesi: Menemen” konulu bildirisinde, dilimizde yer ve yemek adı olarak bilinen, kullanılan menemen kelimesinin etimolojisi üzerinde durmuştur. Kelimelerin etimolojisi ile ilgili olarak sunulan diğer bildiriler şunlardır; Dr. Uwe Bläsing “Türkçe Armut Sözcüğünün Etimolojisi ve Yayılışına Dair Bazı Notlar”, Doç. Dr. Fatma Özkan “Türkçede Kelime Başı y-Meselesi ve Şimşek Kelimesinin Etimolojisi Denemesi”, Prof. Dr. Zeki Kaymaz “Derleme Sözlüğü’ndeki Bazı Kelimelerin Kaynağı Hakkında”, Doç. Dr. Gülden Sağol, “Köken Bilgisi Araştırmalarına Katkılar”.

Prof. Dr. Ahmet Kırkkılıç “İmlâda Birlik”, Cemil Ekiyor “Basınımızda İmlâ Sorunu”, Cenk Demirkıran/Korhan Mavnacıoğlu “Kitle İletişim Araçlarında Türkçenin Kullanımı, Mevcut Uygulamalar ve Fransa Örneği”, Prof. Dr. Tofik Hacıyev “Ortak Türk İletişim Dili ve Türkçelerin İmlâ Meselesi”, Dr. Hayrettin Parlakyıldız “İmlâ Kılavuzları ve Bugünkü Durumu” başlıklı bildirileri ile imlâ konusunu tartışmaya açtılar.

M. M. Kurbonov “Türkî Dilerde Cümle Sintaksisinin Yorumlanma Gerçekleri” başlıklı bildirisinde, Türkî diller sentaksının Türkâne ölçütler ile yeniden ele alınması gerektiğine dikkat çekti. Bundan başka dikkati çeken diğer konu başlıkları şunlar oldu: Prof. Dr. Zafer Önler “Türkçede -lı,-li,-lu,-lü Eki”, Prof. Dr. Nuri Yüce “Bazı Nadir Sözcükler ve İlginç Bir Ek Üzerine”, Elisabet Bjalava “Türkçede Kök Fiiller ve Türemiş Fiiller Arasındaki Semantik-Gramer İlişkisi”, Yrd. Doç. Dr. Kerime Üstünova “İletişim Açısından Ters Tekrar”, Yrd. Doç. Dr. Münir Erten “Geçişsiz Olduğu Hâlde Geçişli Gibi Kullanılmaya Başlayan Fiiller”, Prof. Dr. Lipit Tohti, “Fiilimsi Teorisi ve Türk Dillerinde Ses Sınıflandırması”, Yrd. Doç. Dr. Mustafa Sarı “Türkçede Ses Ve Anlam İlişkisinin Farklı Bir Yönü”, Prof. Dr. Naida Djumakuva “Dağıstan Dillerinde Türkçe Kelimeler”, Dr. İnanç Atılgan “Bilim Kurgu Dili Olarak Türkiye Türkçesi”, Harid Fedai “Türkçe Ana Dil: Üvey Evlat”.

Kurultay  24 Eylül 2004’te “Genel Değerlendirme ve Kapanış Oturumu”, 25 Eylül 2004 tarihinde Ankara’nın Beypazarı ilçesine yapılan “Kültür Gezisi” ve 26 Eylül’de yapılan “Dil Bayramı Özel Oturumu” ile son buldu. Kapanış oturumundaki konuşmalar, iletişimin temel aracı olarak dilin, bir milletin kimliği ve kültürünü nesilden nesle taşıyarak geliştirmede en önemli unsur olduğuna; millî kimliğin bütün özelliklerini taşıyan dilin, anlatım ve kavram gücünün, toplumların bilgi, kültür ve sanat düzeylerini doğrudan etkilediğine, toplumsal yapının gelişme potansiyelini ve yaratıcılığını arttırdığına dikkat çekti.

Burada bildirilerin bir kısmından bahsedildiği göz ardı edilmemelidir. Konularına göre, Türk dil bilgisi kuralları, ağız çalışmaları, Türk lehçeleri, lehçelerdeki dil bilgisi kuralları, Türk dilinin tarih-kültür-dil-edebiyat yönü, bazı kelimelerin etimolojisi, imlâ başlıkları altında tasnif etmeye çalıştığımız bildirilerin, ne kadar geniş bir konu yelpazesi sunduğu açıktır.

20-26 Eylül tarihleri arasında, sabah ve öğleden sonra olmak üzere A-B-C-Ç-D salonlarında toplam kırk dört oturum olarak gerçekleştirilen kurultay, Türk diline çeşitli yönlerden getirdiği geniş açılımlarla Türk dünyasında, yurt içinde ve yurt dışında ses getirdi.