|
MİLLİ EĞİTİM DERGİSİ |
Sayı 157 |
Kış 2003 |
Halk Eğitimi Merkezi Kurslarına Devam Eden Ev Kadınlarının Tüketici Hakları Konusunda Bilgi Düzeyleri ve Tüketim Davranışları Üzerine Bir Araştırma |
Yasemin ERSOY* |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1. Giriş Tüketici bir mal ya da hizmeti özel amaçlarla satın alarak nihai olarak kullanan veya tüketen gerçek ya da tüzel kişiyi ifade etmektedir (Anon 1999). Tüketim faaliyeti insanlığın doğuşu ile başlamıştır Önceleri kendisi hem üreten hem de tüketen tüketicinin korunması gereği pek hissedilmemiş, ancak toplumda zaman içinde rollerin ayrılması, üreticilerin özellikle ekonomik yönden güçlenmesi ve kısa sürede örgütlenmeye başlaması nedeni ile tüketiciler giderek mağdur olmuş ve tüketicinin korunması kavramı gelişmeye başlamıştır (Akipek 2001). Tüketicinin korunması yaklaşımı, yirminci yüzyılın başlarından itibaren önem kazanmış ve en çok tartışılan konulardan biri olmuştur. Özellikle son elli yılda yaşanan teknolojik gelişmeler sonucu yaşamın kolaylaştığı bir gerçektir. Ancak bu kolaylığı sağlayan yeni mal ve hizmetlere kayıtsız kalınamaması nedeni ile daha çok ve bilinçsiz bir şekilde tüketim ise bir başka gerçektir. Piyasaya sunulan yeni mal ve hizmetlerin yanı sıra mesafeli satış, elektronik ortamda satış, kredi kartı ile satış gibi yeni satış tekniklerinin yaygınlaşması ise durumu giderek karmaşık hale getirmektedir. İşte bu nedenledir ki, günümüzde tüketicilerin geçmişe oranla daha çok eğitilmeye, bilgilendirilmeye ve örgütlenmeye ihtiyaçları vardır. Tüketici eğitimi, bireyin mevcut ekonomik ve kişisel kaynaklarını, arzu ve ihtiyaçlarını tatmin edecek biçimde değerlendirmeye yeterli hale getirebilecek düşünce, anlayış ve bilgilenme süreci olarak tanımlanmaktadır. Tüketicinin bilgilendirilmesi ise, doğrudan seçim yapabilmesi için mal ve hizmetler hakkında gerekli ve sağlıklı ön bilginin sağlanması, aldatıcı ve yanıltıcı reklâmlar, etiketleme ve ambalajlama, ekonomik çıkarların korunması ve tazmin edilme haklarına ilişkin işlemler konusunda aydınlatılmasıdır. Tüketiciyi hakları konusunda bilgilendirmek ona bir araç vermektir. Eğitim ise bu aracı kullanmayı öğrenme sürecidir (Anon 2001). Tüketici eğitimi, tüketicilerin haklarının neler olduğunun bilincine varmalarını sağlamaktadır. Tüketici eğitiminin içerisinde yer alan tüketici hakları; 1. Temel ihtiyaçların giderilmesi hakkı, 2. Güvenlik hakkı, 3. Bilgi edinme hakkı, 4. Seçme hakkı, 5. Temsil edilme hakkı, 6. Tazmin edilme hakkı, 7. Eğitilme hakkı, 8. Sağlıklı bir çevreye sahip olma hakkıdır. Tüketici günümüzde bu haklara sahip, ancak yapılan araştırmalar göstermiştir ki çoğu tüketici bu haklara sahip olduğunun farkında değildir. Tüketicileri hakları konusunda bilgilendirmek, haklarını nasıl kullanacaklarını öğretmek tüketici eğitiminin işidir (Ersoy 2001). Yaygın eğitim, yetişkin eğitimi gibi adlarla da anılmakta olan halk eğitimi, örgün eğitim sistemine hiç girmemiş olan ya da bir kademesinde bulunan veya bu kademeden ayrılmış olan bireylere onların ilgi, istek ve yetenekleri doğrultusunda toplumsal, kültürel ve meslekî gelişimlerini sağlayıcı eğitimdir (Geray 1978). Halk eğitiminin 1960’lardan bu yana önemi artmış ve yaşam boyu devam eden bir süreç olarak kabul edilmiştir (Tekin 1991). Tüketici eğitimi ile tüketicilere kendi haklarının neler olduğu ve bu haklarını nasıl kullanacakları öğretileceğine göre; bu eğitimin örgün eğitim kurumlarında olduğu kadar yaygın eğitim / halk eğitimi kurumlarında da verilmesi gerekmektedir. 2. Yöntem Çalışma, Ankara ili Gölbaşı ilçesi Halk Eğitim Merkezi kurslarına devam eden ev kadınlarının tüketici hakları konusunda bilgi düzeylerini ve tüketim davranışlarını belirlemek amacı ile plânlanmış ve yürütülmüştür. Araştırmanın örneklemini Ankara ili Gölbaşı ilçesi halk eğitim merkezine bağlı 8 adet kursa devam eden, tesadüfi olarak seçilen 110 kadın oluşturmaktadır. Kadınlara ilişkin bilgiler, kadınların tüketici hakları konusunda bilgi durumları ve tüketim davranışları ile ilgili bölümlerden oluşan anket formu aracılığı ile elde bulguların frekans ve yüzde dağılım çizelgeleri hazırlanarak yoruma gidilmiştir. 3. Bulgular 3.1. Kadınlara ilişkin Bilgiler Araştırma kapsamına alınan kurslardaki kadınların yarıdan fazlası (% 53.6) 20 yaş ve daha küçük yaşta iken, % 21.8’i 21-30 yaşlarında, % 17.3’ü 31-40 yaşlarında ve % 7.3’ü de 41 yaş ve daha büyük yaştadır. Kadınların % 2.7’si okuryazar değilken, % 1.8’i okuryazar, % 42.7’si ilkokul mezunu, % 34.6’sı ortaokul, ve % 18.2’si de lise mezunudur. Benzer şekilde kadınların % 36.4’ü evli olup, geriye kalanlar (% 63.6) bekardır. Kadınların % 10.0’unun aylık geliri 90 milyon TL ve daha az iken, % 39.1’inin 91-170 milyon TL, % 25.5’inin 171-240 milyon TL, % 12.7’sinin 241-290 milyon TL ve % 12.7’sinin 291 milyon TL ve daha fazladır. 3.2. Kadınlarının Tüketici Hakları Konusunda Bilgi Durumları Araştırmaya katılan kadınların % 22.7’si tüketici hakları konusunda bilgi sahibi iken, % 50.0’si biraz bilgi sahibi olup, % 27.3’ünün de tüketici hakları konusunda bilgi sahibi olmadığı belirlenmiştir. Çizelge 1. Kadın Tüketicilerin Mal ve Hizmetlerle İlgili Bilgi Kaynaklarının Dağılımı
Çizelge 1’de de görüldüğü gibi kadın tüketicilerin yaklaşık olarak yarıya yakını ( % 43.6 ) mal ve hizmetlerle ilgili bilgi kaynağı olarak televizyon ve radyodan yararlanırken, % 5.5’i satış elemanları, % 2.7’si halk eğitim merkezleri ve kurslar, % 1.8’i reklâmlar (broşür, pano) ve % 0.9’u gazete ve dergilerden yararlanmaktadır. Tüketicilerin % 45.5’i ise bu bilgi kaynaklarının tümünden yararlanmaktadır. Araştırmaya katılan kadınların tüketim mallarını satın alırken en fazla bilgi ihtiyacı duydukları dönemler incelendiğinde; kadınların % 76.4’ünün satın almadan önce, % 20.0’sinin satın alma sırasında bilgiye ihtiyaç duydukları tespit edilmiştir. Bazı kadınlar ise (% 3.6) satın aldıktan sonra da bilgiye ihtiyaç duymaktadır (Çizelge 2). Çizelge 2. Kadın Tüketicilerin Tüketim Mallarını Satın Alırken Bilgi İhtiyacı Duydukları Dönemlere Göre Dağılımları
Çizelge 3’de de belirtildiği gibi araştırmaya katılan kadın tüketicilerin % 13.7’si mal ve hizmetlerin fiyatı, % 9.1’i piyasadaki mal ve hizmetlerin kalitesi, % 2.7’si mal ve hizmetlerin hatalı olması durumunda başvurulacak yerler ve % 1.8’i piyasadaki malların bakım ve kullanım kolaylığı ile ilgili konularda bilgi ihtiyacı duyarken, % 72.8’i bu konuların tümü için bilgi ihtiyacı duymaktadır. Çizelge 3. Kadın Tüketici Olarak Bilgi İhtiyacı Duyulan Konuların Dağılımı
3.3. Kadın Tüketicilerin Tüketim Davranışları Araştırma kapsamına alınan kadınlara tüketici hakları verilerek önem sırasına göre 1’den 8’e kadar sıralamaları istenmiştir. Çizelge 4’de de görüldüğü gibi tüketicinin bilgi edinme hakkı (% 46.4) birinci sırada yer almaktadır. Piyasadaki mal ve hizmetlerin çeşit ve sayısının giderek artması tüketicinin bilgi edinme hakkının öneminin ortaya koymaktadır. Eğitilme hakkı ikinci (% 35.4), mal ve hizmetlerin serbestçe seçilmesi hakkı üçüncü (% 22.7), güvenlik ve güven duyma hakkı dördüncü (% 22.7) ve temel ihtiyaçların giderilmesi hakkı beşinci (% 18.2) sırada yer almaktadır. Altıncı sırada tazmin edilme hakkı (% 22.7), yedinci sırada temel ihtiyaçların giderilmesi hakkı (% 11.8) ve sekizinci sırada ise temsil edilme hakkı (% 25.5) yer almaktadır. Tüketicilerin güven duyma, serbestçe seçme, tazmin edilme ve diğer haklarını kullanabilmeleri tam bilgilendirilmelerine bağlıdır. Çizelge 4. Kadınlar İçin Tüketici Haklarının Önem Sırasına Göre Dağılımı
N=110 Araştırma kapsamına alınan kadın tüketicilerin satın alacakları tüketim mallarında aradıkları özelliklere göre dağılımları incelendiğinde garanti belgesi, ekonomik olması, kullanım kolaylığı ve marka, etiket (sıra ile % 31.8, % 5.5, % 3.6 ve % 3.6) aranan özellikler arasında yer alırken, kadın tüketicilerin yarıdan çoğu da (% 55.5) bu özelliklerin tümünü bir arada aramaktadır (Çizelge 5). Çizelge 5. Kadın Tüketicilerin Satın Alacakları Tüketim Mallarında Aradıkları Özelliklere Göre Dağılımları
Çizelge 6’da da görüldüğü gibi araştırmaya katılan kadın tüketicilerin % 51.8’i hatalı bir ürün durumunda kusurlu malın geri alınması ve para iadesini talep edeceğini, % 45.5’i de ürünün yenisi ile değiştirilmesini talep edeceğini belirtmektedir. Tüketicilerin çok az bir bölümü de gerekirse tazminat ödenmesi (% 1.8) ve kusurlu malın tamir edilmesini (% 0.9) talep edeceğini ifade etmektedir. Çizelge 6. Kadın Tüketicilerin Hatalı Ürün Durumunda Taleplerinin Dağılımı
Araştırmaya katılan kadın tüketicilerin büyük çoğunluğu (% 66.4) hatalı mal ve hizmet durumunda satıcıya başvurmaktadır. Kadın tüketicilerin % 12.8’i hatalı mal ve hizmet durumunda tüketici derneklerine, % 10.9’u işletmenin müşteri hizmetleri bölümüne ve % 4.5’i imalatçı/üreticiye başvuracaklarını belirtirken; TSE (% 4.5) ve belediyelere de (% 0.9) başvuracaklarını belirtenler olmuştur (Çizelge 7). Çizelge 7. Kadın Tüketicilerin Hatalı Mal ve Hizmet Durumunda Başvuracakları YerlerinDağılımı
Araştırma kapsamına alınan kadın tüketicilerin yarıdan fazlasının (% 63.6) tüketici haklarını koruyan kurum ve kuruluşlardan haberdar olmadığı saptanırken, % 36.4’ünün ise haberdar olduğu saptanmıştır. Çizelge 8’de de görüldüğü gibi kadın tüketicilerin % 38.2’si satın alacakları mal ve hizmetleri taksitli satış, % 18.2’si peşin para ile satış, % 18.2’si kampanyalı satış, % 2.7’si de kredili satış ile satın alırken, kadın tüketicilerin % 22.7’si de satın alacakları mal ve hizmetleri bu yöntemlerin tümü ile satın aldıklarını belirtmektedir. Çizelge 8. Kadın Tüketicilerin Mal ve Hizmetleri Satın Alma Yöntemlerine Göre Dağılımları
Araştırma kapsamına alınan kadın tüketiciler kapıdan satış yöntemi ile alışveriş yapmadıklarını belirtmektedir. Kampanyalı satış yöntemi ile alışveriş yapan kadın tüketiciler (N = 20) kampanyalı satışlarda malın teslimatının zamanında yapılmaması (% 40.0), fiyat farklılığı (% 20.0), kalite farklılığı (% 20.0) ve miktar farklılığı (% 20.0) gibi olumsuzluklar ile karşılaştıklarını ifade etmektedir. Çizelge 9. Kadın Tüketicilerin Promosyon Kampanyalarına Katılma Durumu
Çizelge 9’da da görüldüğü gibi araştırma kapsamına alınan kadın tüketicilerin % 16.4’ü gazete ve dergi gibi promosyon kampanyalarına katıldığını, % 46.3’ü bazen katıldığını ve % 37.3’ü de katılmadığını belirtmektedirler. Araştırmaya katılan kadın tüketicilerden promosyon kampanyalarına katılan ve bazen katılan kadın tüketicilerin (N = 69) % 40.6’sı reklâmların etkisi ile promosyon kampanyalarına katıldığını belirtirken, % 24.7’si gazete ile birlikte ürün sahibi olmak için bu yöntemi tercih ettiğini, % 18.8’i bu yöntemin daha ekonomik olduğunu ve % 15.9’u da günlük olarak para ödemenin kendilerine uygun geldiği için promosyon kampanyalarına katıldıklarını ifade etmektedir. Araştırmaya katılan kadın tüketicilerin büyük çoğunluğu reklâmlardan tamamen ya da biraz etkilenirken (% 35.4 ve % 47.3), % 17.3’ü reklâmlardan etkilenmemektedir (Çizelge 10). Çizelge 10. Kadın Tüketicilerin Reklâmlardan Etkilenme Durumu
Araştırma kapsamına alınan kadın tüketicilerin büyük çoğunluğu (% 88.2) mal ve hizmetleri satın aldıklarında her zaman fiş/fatura aldıklarını belirtirken, % 10.9’u bazen fiş/fatura aldıklarını belirtmektedir. Alışveriş sonrası fiş/fatura almayan tüketiciler oldukça düşük orandadır (% 0.9). 4. Sonuç ve Öneriler Ankara ili Gölbaşı ilçesi Halk Eğitim Merkezine bağlı kurslara devam eden ev kadınlarının tüketici hakları konusunda bilgi düzeylerini ve tüketim davranışlarını belirlemek amacı ile plânlanan çalışmada; kadınların tüketici hakları konusunda yeterince bilgi sahibi olmadığı saptanmıştır. Kadın tüketicilerin yaklaşık olarak yarıya yakınının (% 43.6) mal ve hizmetlerle ilgili bilgi kaynağı olarak televizyon ve radyodan yararlanırken, % 76.4’ünün de satın almadan önce en fazla bilgiye ihtiyaç duyduğu belirlenmiştir. Kadın tüketicilerin büyük çoğunluğu (% 72.8) tüketici olarak mal ve hizmetlerin fiyatı, kalitesi, malların bakım ve kullanım kolaylığı ile hatalı mal ve hizmetler konusunda başvurulacak yer konusunda bilgi ihtiyacı duymaktadır. Tüketicinin bilgi edinme hakkı kadın tüketiciler için birinci sırada önemli olarak yer almaktadır (% 46.4). Piyasadaki mal ve hizmetlerin çeşit ve sayısının giderek artması tüketicinin bilgi edinme hakkının öneminin ortaya koymaktadır. Garanti belgesi kadın tüketicilerin satın alacakları tüketim mallarında aradıkları özelliklerin başında gelmektedir (% 31.8). Kadın tüketicilerin % 51.8’i hatalı bir ürün durumunda kusurlu malın geri alınması ve para iadesini talep edeceğini, % 45.5’i de ürünün yenisi ile değiştirilmesini talep edeceğini belirtirken, büyük çoğunluğu (% 66.4) hatalı mal ve hizmet durumunda satıcıya başvurmaktadır. Kadın tüketicilerin yarıdan fazlasının (% 63.6) tüketici haklarını koruyan kurum ve kuruluşlardan haberdar olmadığı saptanırken, % 36.4’ünün ise haberdar olduğu saptanmıştır. Araştırma kapsamına alınan kadın tüketiciler kapıdan satış yöntemi ile alışveriş yapmadıklarını ifade etmiştir. Kadın tüketicilerin % 38.2’si satın alacakları mal ve hizmetleri taksitli satış yöntemi ile satın alırken, % 46.3’ü gazete ve dergi gibi promosyon kampanyalarına bazen katıldığını belirtmiştir. Araştırmaya katılan kadın tüketicilerin büyük çoğunluğunun reklâmlardan tamamen ya da biraz etkilendiği (% 82.5) ve mal ve hizmetleri satın aldıklarında her zaman fiş/fatura aldıkları (% 88.2) saptanmıştır. - Halk eğitim merkezlerinde tüketici eğitiminin verilmesi bu merkezlere katılan kursiyerlerin tüketici olarak haklarını öğrenmeleri ve bilgilenmelerini sağlayacaktır. Tüketici eğitimi programlarının üniversitelerin ev ekonomisi bölümlerince hazırlanarak bu alanda eğitim alacak kimselere sunulması; - Halk eğitim merkezlerinde verilen değişik kurs programlarına tüketici eğitiminin eklenerek, her alanda eğitim alan kursiyerlerin tüketici olarak haklarından haberdar edilmeleri; - Önerilen eğitimin bu alanda uzmanlaşmış bireyler tarafından paket program şeklinde hazırlanıp verilmesi; - Verilen eğitim programlarının başarılı olup olamayacağının pilot halk eğitim merkezlerinde uygulanarak değerlendirilmesinin uygun olacağı düşünülmektedir. Kaynaklar AKİPEK, Ş., 2001. Türkiye’de tüketicinin korunmasının yasal boyutu ve tüketicinin korunması hakkındaki kanun.Standart. 471: 24 – 31. ANON, 1999. 4077 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun. Yönetmelikler, Tebliğler. T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Tüketicinin ve Rekabetin Korunması Genel Müdürlüğü. Yayın No: 1. Ankara. ANON, 2001. Tüketicinin Korunması Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı. Devlet Planlama Teşkilatı Yayınları. Ankara. ERSOY, A.F., 2001. Tüketici eğitiminde tüketici haklarının yeri ve önemi. Standart. 471: 20 – 23. GERAY, C. 1978. Halk Eğitim. Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları. No: 73. Ankara. TEKİN, M. 1991. Halk eğitimi merkezleri etkinliklerinin yönetimi. Eğitim ve Bilim. 15 (82 ): 36 – 42.
*Yrd.Doç.Dr., Gazi Üniversitesi, Meslekî EğitimFakültesi, Aile Ekonomisi ve Beslenme Eğitimi AnabilimDalı. **Gazi Üniversitesi, Meslekî Eğitim Fakültesi, Ev Yönetimi Eğitimi Anabilim Dalı.
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
[ yukarı ] |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||